ضارةنووسي كورد لة ئايندةي عيَراقدا

ياسين بانيخيَلآني

ئةوةي تا ئيَستا ئيَمة طويَمان ليَ بووة، جطة لة عيَراقيَكي فيدرالَي و فرة حيزبي، فرة نةتةوةي، فرة مةزهةبي و ديموكراسي زياتر نيية، ئةطةرضي تا ئيَستا هيض زانيارييةك سةبارةت بةم شيَوازي كاركردنةوةو ئةو دروشمة نة بلآوكراوةتةوة نة وةك دةقيَك ثيَشكةشي خةلَكي عيَراق كراوة، كة ثرنسيبي ئةو شيَوازي ثيَكةوةكاركردنة ضؤنةو لةسةر كام ميتؤد لة ميتؤدةكاني ثةرلةمانتاريزم (Parlamentarismus) ئيشةكاني داهاتووي ئةو دةولَةتة بةرِيَوة دةبةن. ديارة من ليَرةدا نامةويَت بضمة ناو كيَشةكاني فيدراليزمةوة، كة سةركردة كوردةكان شةوو رِؤذ وةك بنيَشتة خؤشةي سةر زمانيان بانطةشةي بؤ دةكةن، بة بيَ ئةوةي يةك ديَرِمان لةسةر ئةو شيَوازي فيدراليزمة بؤ رِوون بكةنةوة، يا هيض نةبيَت فؤرمي دةولَةت بخةنة رِوو، هةتا ئيَمة باشتر و زياترو فراوانتر قسة لة رِووي ميَذوويي و زانستيةوة لةسةر ئةو فؤرمة بكةين، كة ئايا ئةو فؤرمة، واتة فؤرمي دةولَةتي ئايندةي عيَراق فؤرمي هاوشيَوةي ئةلَمانياية (يةكيَتي كؤماري Bundes Republik) يا فؤرمي هاوشيَوةي سويسراية (يةكيَتي كؤماري ثةرلةمانتاري Parlamentarische Bundes republik) ؟ جطة لةمةش دوو شيَوة فؤرمي جياوازتر لة كةنةداو بةلجيكا هةية ئةوانيش فؤرمي (ثةرلةماني مؤنارشي و دةستوري مؤنارشي) *1 كة كةميَك لةباسةكةي ئيَمةوة دوورن.

ئةوةي ليَرةدا ئةشيَت لةطةلَ سياسةت و جيهاني عيَراقي داهاتوودا بطونجيَت بؤ قسة لةسةركردن ئةو فؤرمةي دةولَةتي سويسراية، كة لةسالَي 1848 لةسةر بةرذةوةندي و يةكيَتي ئةتنة جياوازةكان واتة (ئةلَماني، فةرةنسي و ئيتالي) دروستكراوة، ئةطةرضي نابيَت ئةوةشمان لة بير بضيَت لة سالَي 1798لة ذيَر كاريطةري شؤرِشي فةرةنسا كانتؤنةكان (Kantone) هاوثةيمانييةكيان بةست لة ذيَر ناوي يةكيَتي جاويداني، كة لة هةمان سالَدا يةكيَتي دةولَةتيان لة ذيَر ناوي كؤماري هيَلظيَتش (Helvetische Republik) 2 ثيَك هيَنا.

ئةو فؤرمي دةولَةتةي سويسراي ئةمرِؤ واتة: يةكيَتي كؤماري ثةرلةماني (Parlamentarische Bundesrepublik) كة لةسةر هاوثةيماني شارةكان يا شارةواني يةكطرتوو (Bundeskreis) ثيَكهاتووة، كة ئةمةش بريتيية لة26 كانتؤني تةاوو 6 نيو كانتؤن*3، بةلآم هةر كانتؤنيَك مافي تةواوةتي خؤيي و طرنطي خؤي لة هاولآتي بووني ناو كانتؤنةكاندا هةية وةك زمان، كولتور، ئايين، ستراكتوري سياسي و ضةندةها شتي جياواز، بؤية ئةو خالَةي ليَرةدا بؤ باسةكةي ئيَمة ثيَويستة زمان، ئايين و مافةكاني هاوولآتيية.

بؤ ئةم باسة ئةطةر كورترين ثيَناسة لةسةر فيدرالَي بكةين، فيدرالَي بة واتاي رِيَككةوتن يا هاوثةيماني ديَت، ئةمةش لة سياسةتدا بةماناي رِيَككةوتن لةسةر يةكيَتي هةريَمةكان بؤ ثيَكةوةكاركردن و بةرذةوةندي طشتي بة بيَ هيض جياوازييةكي ئةتني و هةموو هاوولآتييةك لة هةريَميَك لةو هةريَمانةدا بذي مافةكانيان وةك يةكة، مادامةكيَ ئيَمة سويسرامان وةك نمونة هةلَبذارد لةبةر ئةوةي لة سيَ نةتةوةي جياواز ثيَكهاتووةو ضوار زماني سةرةكي دةولَةت ثيَكدةهيَنن (ئةلَماني، فةرةنسي، ئيتالَي و رِيَتؤرؤمانيش) *4 و سيَ ئايني سةرةكيش (مةسيحي، جولةكة و موسولَمان) هةية ئةطةرضي مةسيحيش بؤ خؤي لة سيَ مةزهةبي جياواز ثيَكهاتووة (كاتؤليك، ثرؤتيستانت و كاتؤليكي كؤن) ، بؤ ئيَمة ئاسانترة لة مافةكاني كورد لة ئايندةي عيَراقدا تيَبطةين، كة مافةكاني هاوولآتي لة ناو سيسةتمي فيدرالَيدا لةسةر ئاستي مةزهةب و نةتةوة دابةش ناكريَت و زؤرينةو كةمينة لةناو ئةو هاوثةيمانيَتييةدا لة رِووي مافةكاني هاوولآتيةوة هيض رِؤلَيَكي نابيَت وةك ئةوةي دةبينين ئيَستا لة عيَراقدا بؤ جاريَكي تر دةيانةويَت مافةكاني هاوولآتي لةسةر زؤرينةو كةمينة يا مةزهةب و نةتةوةيي دابةش بكةن و عيَراق وةك بة دريَذايي هةشتا سالَي رِابردوو هةر بة عيَراقيَكي عارةبي بميَنيَتةوة. ئةطةر سةركردة كوردةكان لةم حالَةتةدا بة وردي مامةلَة لةطةلَ ئةو بارودؤخةدا نةكةن، ئةوا بة دلَنياييةوة مافي طةلي كورد وةك هةر جاريَكي تر ثيَشيَل دةكريَت و بةبندةستي لةناو دةولَةتي عيَراقدا دةميَنيَتةوة، بةلآم ئةمجارةيان بة زةبري ضةك و توندو تيذي نا بةلَكو بة شيَوازيَكي زؤر ديموكراسييانة، ضونكة ديموكراسي وةك سيستةميَك ثشت بة دةنطي زؤرينةي طةل دةبةستيَت و شةرعيةتي خؤي لة زؤرينةي دةنطي خةلَكةوة وةردةطريَت، بؤية هةموومان ئةو رِاستيية دةزانين بة تةنها شيعة %66 ي خةلَكي عيَراق ثيَكدةهيَنن، ئةطةرضي لة سياسةتدا واية عارةبة سونةكان بزانن دةنطي نةتةوةيةكي تر، بؤ نمونة كورد ئةوةندة دةبيَت، كة كاريطةرييان لةسةر دةولَةتي عيَراقي داهاتوو بة شيَوةيةك دة بيَت، كة هةر كاتيَك خواستيان لة عيَراق جيا ببنةوةو ئةوا دةنطي خؤيان دةخةنة ثالَ دةنطي شيعة، ضونكة ئةوان بةرذةوةندييةكاني نةتةوةييان، كة عروبةية دةكةويَتة ثيَش ناكؤكييةكانيان، كة مةزهةبة، ئةمة رِاستييةكة دةبيَت هةموو كورد بيزانيَت، كة عارةب ثيَش ئةوةي خؤي بة شيعة يا سونة بزانيَت خؤي بة عارةب دةزانيَت و هةر ئةمةش واي لة دةولَةتة عارةبييةكان كردووة، كة بةهةموو مةزهةبيَكي جياوازةوة داكؤكي لة يةكثارضةيي عيَراق بكةن، بؤ ئةمةش دةبيَت كورد ثيَش هةموو شتيَك عيَراق لة وولآتيَكي عارةبييةوة بطؤرِيَت بؤ وولآتيَكي فرة ئةتني، ئةطةر ئةم كارة نةكريَت، ئةوا مادام عيَراقيَكي عارةبيية دةبيَت زماني فةرمي دةولَةتيش زماني عارةبي بيَت.

وةك ئةوةي تا ئيَستا كراوةو دةكريَت لةو دةولَةتة فيدرالَيية طالَتةجارِيية عيَراق هةر عيَراقةكةي جارانة، بةلآم دةم و ضاوةكاني ئةوانة دةطؤرِيَن، كة دةيبةن بةرِيَوة، رِةنطة لةوةش مةترسيدارتر ئةوة بيَت، كة تا دويَني ناسيوناليستي عارةبي سونة دةسةلآتدار بوو، ئةوا سبةينيَ ناسيوناليستي توندرِةوي شيعة ببيَتة دةسةلآتدار، ئةي ئةوة نيية هةر لة ئيَستاوة دةيانةويَت رِؤذي لةدايك بووني فاتيمةي كضي موحةمةد بكةنة رِؤذي ذناني عيَراق، ئاخر ئةطةر مةهزةلة نيية ضؤن ئةو برِيارة قبولَ دةكريَت، كة عارةبيَكي ناعيَراقي بة سيَ سالَ ببيَتة هاوولآتي عيَراق و بيَطانةيةك بة نؤ سالَ!. *5 كةسيَك بيستوويةتي لة سويسرا ئةلَمانيَكي ئةلَمانيا يا نةمسا، فةرةنسييةكي فةرةنسا يا كةنةدا، ئيتاليةك بة ضةند سالَ ثيَشتر لة بيَطانةيةكي تر مافي هاوولآتي سويسري ثيَبدريَت؟ كةسيَك بيستوويةتي لة ئةلَمانيا، ئةلَمانييةكي نةمسا يا سويسرا ثيَش بيَطانةيةكي تر ببيَتة هاوولآتي؟!. ئةلَمانيا لة شازدة هةريَمي جياواز ثيَك هاتووةو هةر هةريَمة ثايتةخت و سةرؤك و دةستوري خؤي هةية، بةلآم لة مافي هاوولآتيياندا هيض جياوازييةك نيية، ئةو مافانةي هاوولآتييةكي هةريَمي بايةر هةيةتي، ئةطةر هاوولآتييةكي زاكسن يا هةر هةريَميَكي تر بؤ نيشتةجيَبوون بضيَتة بايةر وةك هاوولآتي بايةر هةموو مافيَكي دةبيَت، ئاخر ئةطةر كةسيَك لة كانتؤني بيَرني سويسرا، كة هةريَمي ئةلَمانيية بضيَتة كانتؤني جنيَف، كة هةريَمي فةرةنسيية هةمان مافي هاوولاتي ئةويَي دةبيَت.

ئةوةندةي من لةو برِيارة تيَطةيشبم يةك بيري شؤظيَنزمي عارةبي لةثشتةوةية، ضونكة سياسةت ثرِة لة فرِو فيَلَ و ماناي ثشت ثةردة، ئةو فيدرالَيةش تا ئيَستا بؤية باسي ليَوة نةكراوةو لةلايةن عارةبةكانةوة خؤياني ليَ دةدزنةوة تةنها بؤ ئةوةية تا دةستورةكة دادةنريَت، وة بة دلَنيايشةوة عارةبةكان بة وريايةوة لة دارِشتني دةستوردا مامةلَة دةكةن و وةك سةركردة كوردةكان بة بيَ ئةزموون و ثسثؤرِي خؤياني تيَ هةلَناقورتيَن، ضونكة كورد دةلَيَت: (مانطةشةو هةر سةر لة ئيَوارة ديارة) بؤية برِياريَكي لةو جؤرة هةزارةها بؤضووني جياواز هةلَدةطريَت، كاتيَك عارةب لة هةموو نةتةوةكاني تر جيا دةكاتةوة و كورديش لةو نيَوةندةدا بة بيَطانة دةدريَتة قةلَةم، لةبةر ئةوةي ئةو ثيَ لةسةر عارةب بة جيا دادةطريَت و هةر عارةبيَك بيَت و خةلَكي هةر وولآتيَكي عارةبي بيَت ئةو برِيارة دةيطريَتةوة، ئاخر زؤر سةيرة ميسريي، فةلةستينيي، مةغريبي، سوداني و عارةبي وولآتاني تر، كة هيض شتيَك بة عيَراقيانةوة نابةستيَتةوة رِةطةزثةرستي عارةبي نةبيَت، بة سيَ سالَ ببنة هاوولآتي عيَراق، بةلآم كوردة قورِبةسةرةكةي رِؤذهةلآت و باكور، كة كوردستان نيشتيماني خؤيانة وةك بيَطانة تةماشا بكريَن. ئةي ئةو هةزارةها كوردة فةيلةييةي بةعس بة بيانووي نا عيَراقي بوونةوة لة عيَراق دةريكردن، ئةطةر سبةينيَ بطةرِيَنةوة ئةوا دةبيَت ضاوةرِواني رِةحمةتي عارةب بن تا ببنةوة هاوولآتي عيَراقي، ئةطةرضي لة برِيارةكةدا هاتووة، ئةطةر طوماني لةسةر نةبيَت! ئةطةر كورديَك لة رِؤذهةلآتي كوردستانةوة بخوازيَت لة (كوردستاني عيَراق) بذي دةبيَت نؤ سالَ ضاوةنوارِي رِةحمةتي عارةب بكات، ئةطةر خؤيان طوتةني طوماني لةسةر نةبيَت، بةلآم عارةبيَكي ميسري بة بيَ هيض طومانيَك بة سيَ سالَ ببيَتة هاوولآتي عيَراق، كورديَكي باكور ناخوازيَت لة ذيَر دةسةلآتي رِةشي توركدا بذي و دةيةويَت لة كوردستاني عيَراق، كة نيشتيماني خؤيةتي بذي دةبيَت نؤ سالَ ضاوةنوارِ بكات، ئةطةر طوماني لةسةر دروست نةكريَت، بةلآم عارةبيَكي فةلةستيني بة بيَ هيض طومانيَك بة سيَ سالَ ببيَتة هاوولآتي عيَراقي. جطة لةمةش ئيَمة لة عيَراق بة هةزارةها كوردمان هةية، كة لة دواي سالَي 1974دةركران يا بةزؤر بةرةو ئيَران رِاونران، ئايا ئةو كوردانة لة دةولَةتة فيدرالَييةكةي ئايندةي عيَراقدا دةبيَت خاوةني ضي مافيَك بن ئةطةر طةرِانةوة بؤ كوردستان؟. ئايا سةركردة كوردةكان ئةو ثرسيارةيان لة خؤيان كردووة، كة سبيةنيَ دةولَةتي عيَراق دوو سيَ مليؤن عارةبي لة وولآتة عارةبييةكانةوة بة ناوي كار يا هةر ناويَكي ترةوة هيَناية عيَراق و ثاش سيَ سالَ بوون بة هاوولآتي عيَراقي كورد ضي هةلَويَستيَكي دةبيَت؟. ئايا باسيان لة ضارةنوسي ئةو هةزارةها كوردة كردووة، كة داثيرةيان ناسنامةي عيَراقي هةيةو باثيرةيان ناسنامةي ئيَران يا توركيا، يا بة ثيَضةوانةوة!، ئةطةر سبةينيَ بيانةويَت وةك هاوولآتييةكي كورد لة كوردستاندا بذين دةبيَت بة ثيَي ئةو برِيارة وةك بيَطانة مامةلَةيان لةطةلَدا بكريَت؟. ديارة ئةو بابةتة زؤر لةوة زياتر هةلَدةطريَت، كة بة هةموو شيَوةيةك بةلاي كةمةوة سي و ثيَنج مليؤن كورد بة ثيَي ئةو برِيارة لة باشوري كوردستاندا، كة مولَكي هةر كورديَكة بخوازيَت تيَيدا بذي، دةبنة بيَطانةو دةكةونة بةر رِةحمةتي عارةب.

ثةرِاويَزةكان

*1- ديارة ئةو دوو شيَوة فؤرمةي كةنةداو بةلجيكا لةسةر فؤرمي مؤنارشيية واتة ئيرسي، كة يةكةميان لة رِيَطاي ثةرلةمانةوةية Parlamentarische Monarchie im Commonwealth of Nations دووةميان لة رِيَطاي ئةلتةرناتيظي دةستورةوةيةBundesstaatliche Konstitutionelle Monarchie

2- هيَلظيَتش ئاماذةيةكي لاتينيية بؤ سويسرا

*3- Föderalismus im Ausland. K. Reuter

*4- Rötoromanischزماني نةتةوةيي

*5- تةماشاي www. puk. org بكة انباء كردستان رِيَكةوتي 27. 8. 2003 كة بة كورتي ئةمة دةقةكةيتي (وكذالك منح الجنسية العراقية للاجئين المقيم في العراق لمدة 3 سنوات بالنسبة للعربي و 9 سنوات لغير العربي) .