بةأصز سيروان كاواني .... عةبدولَلآ عةبدولكةريم مارف
ته‌مه‌ن درێژ بی، خوازیارم
وێنه‌ت زۆر بێ، شین بۆ کارکۆك پێویستی ئه ســه‌ر شانی هه‌موو
لایه‌کمـانه. چه‌ند بابه‌تێكم له‌کوردستان نێت خوێنده‌وه
ده‌رباره‌ی شاری کارکۆك نوسیوته. به‌نده‌ش حه‌زی پـێ بوو
ده‌مه ته‌قێ‌یه‌کت له‌ته‌کا بکا لهسهر به‌شی1. . . رخنه نیه
هه‌وڵێکه بۆ هێنانه‌وه‌ی شـاراوه‌کان بۆ سه‌ر به‌ڕه‌و
راستکردنه‌وه‌ی واژکراوه‌کان. . . . به‌رێزتان ده‌فه‌رمـوی. . .
1ـ کۆنترین ناو بۆ که‌رکۆك ئه‌رابخایه. . .
سه‌ره‌تا. .
حه‌زه‌که‌م بزانم ئه‌و دڵنیا بوونه‌ت
له‌چی‌یه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه به‌ڵکو ئێمه‌ش ئاشناکه‌ی پێـی. . .
.؟
کارکـۆك. . . گه‌وره‌ترین شـاری نێوان زنجیره
چیای حه‌مـرین‌و سه‌گرمه‌یه‌و ئاقارێکی گرنگی ئه‌مــــرۆ‌ی
نێوان کوردستانی گه‌وره‌‌‌و به‌شه عه‌ره‌ب نشینه‌که‌ی عێراقی
ئێستایه. دانشتوانی ئه‌م شـاره دابـه‌ش بووه له‌هه‌ردوو به‌ری
چه‌می خاسـه. به‌ری رۆژهه‌ڵاتی پێی ده‌ڵێن به‌ری قه‌ڵا، به‌ری
رۆژئاوای بــه‌ری شوان بوو به‌ڵام ئێستـا کراوه به‌‌به‌ری
قــۆریه. ئه‌م شاره لهههزاری پێش زاین دروسـتکراوه.
ووشـــه‌ی که‌رکوك بێ‌واتایه. ناوه ره‌سه‌نه‌که‌یان گۆریوه
ئه‌ویش کارکۆك‌ه. . . .
کارکۆك. . ووشه‌یه‌کی به‌واتای کوردی په‌تیه‌و
له‌دوو برگه پێکهاتوه، کار واته ئیش، کۆك واته مه‌زن، کارێ کۆك.
ئه‌م ناوه‌ی لێنراوه به‌‌سۆنگه‌ی مه‌زنی ئه‌و گرده خـۆڵه‌ی
رۆژهه‌ڵاتی خاسـه به‌ری قــه‌ڵا.
عبدالرزاق حسنی ده‌ڵێ کار به‌ئاشوری واته
قه‌ڵا، به‌ڵام کــۆك ده‌کاته ژێر لێـوه‌وه‌و ناڵـێ له‌کـــوێوه
هاتووه یاخود کێ پێوه‌ی لکانـدووه. به‌ڵام بۆ ئه‌وبێ بۆ ئه‌م
ناوه پر واتایه نه‌بێ. . . ؟
به‌رێز دکتور منذر الفضل له‌م ماوه‌ی پێشودا
ووتی کارکــۆك له‌کارێ مه‌زنه‌وه هاتووه‌و کوردیه.
كاركۆك گاسـورو نـۆزا بووه نه‌‌ك ئه‌رابخا. .
.
پێش مێژوو له‌چاخه‌كانی به‌ردەوە، نێوان ئه‌م
دوو زنجیرە‌یه ئاوەدان كـراوەته‌وە لایه‌ن خه‌ڵكی نێـو
ئه‌شكه‌وت‌و شاخه‌كانی كـوردستانه‌وه که له‌ترس
هه‌رەسی به‌فرو سه‌رماو شه‌خته‌ی زستانی
نێو چیا بڵنده‌کانی کوێستان كۆچیان كردووه بۆ ناوچه گه‌رمه‌كان.
ئه‌م نێوانه‌‌ش لایه‌ن به‌شێ له‌و كـۆچبـه‌ره کوردسـتانیانه‌وه
ئاوه‌دان کراوه‌ته‌وه. هه‌ر له‌م نێوانه‌شه‌‌وە مرۆڤ فێری
كشتوكاڵ‌و ئاژەڵ ماڵی كردن بووەو رزگار بووە له‌ژیانی نێو
ئه‌شكه‌وت‌و گه‌ران به‌دوای خواردنداو دانشتوه له‌خانوی به‌ردو
قـــــور یابه‌‌‌خشت‌و قور دروستكراودا. شوێنه‌‌وارە‌کانی جه‌وه‌ڵ
مه‌تاره‌و چرمۆو به‌رده‌بلکه ئه‌مه دەسه‌لمێنێ.
له‌وەته‌ی مێژووی ناوچه‌كه نوسراوەته‌وە،
رۆژهه‌ڵاتی دجله مه‌مله‌كه‌ت، دەوڵه‌ت‌و ئیمپراتۆریه‌تی خۆماڵی
بووە.
شاڵاوی (نرام ـ سن)
دوا پاشای ئه‌كه‌د
بۆ سه‌ر ناوچه‌ی کارکۆك که لۆلۆ (LuLu)
ده‌سه‌ڵاتداری بووه، هه‌روا شاڵاوی
تۆڵه‌ی گۆتی[ Guti
] بۆ سه‌ر ئه‌که‌دو دانانی چه‌ق له‌پاین شـاری كاركـۆكی ئێستاوە
به‌دە میل به‌ناو گاسـوره‌وه له‌سێ هه‌زاری پێش زاین. ئه‌مه
ده‌گه‌یه‌نێ هاوچه‌رخ بوونه. گاسـور گۆراوه به‌نـۆزا لهسهر
ده‌ستی هۆری [ Huri
] له‌سه‌ره‌تای دوو هه‌زاری پێش زاین. پاشاکان‌و ده‌سه‌ڵاتدارانی
دەورو به‌ری ماڵیان له‌ناوچه‌ی [ الـ ـ ایلانی ـ
ilaniـ Al]
بووه. زانای ئاسه‌وار ناسی سۆڤێتی کۆن له‌عێراقی کۆن لاپه‌ره
361.
ئه‌م دوو ناوە كوردیه په‌تیه گاسـورو نـۆزا
چه‌قی گۆتی‌و هـۆری بوونه‌و هه‌ریه‌که‌یان له‌دوو برگه
پێکهاتوون. گاسور. . واته گایه‌‌ك سـور. نــــۆزا. . واته
له‌دایك بوونێ نوێ.
ئه‌مه‌ش پێمان دەڵێ كاركۆكی ئه‌مرۆ
له‌سێ‌هه‌زارو دووهه‌زاری پێش زاین ناوی کوردی بووه‌و له‌جێی
ئێستای نه‌بووە به‌ڵکـو له‌پایـن كاركۆكی ئێستاوە بووه به‌مه
دەرەكه‌وێ له‌نێوان دەسه‌ڵاتی گۆتی‌و هـۆری پسانێك نیه تا
دەوڵه‌تێ تری تێ‌خزابێ‌و هیچ په‌یوەندیه‌ك نیه له‌نێوان كاركۆك‌و
ئه‌رابخا. یانكۆفسكا له‌هه‌مان سه‌رچاوه ده‌ڵێ (ئه‌رابخا
دەوڵه‌تێ سه‌ربه‌خـۆی بچوك بووە له‌دوو هه‌زاری پێش زاین
لهسهر زێی عوزێم كه باڵێكی روباری دجله‌یه) .
عوزێم. . . پێكهاته‌ی ئاوو ئاوەرۆی نێوان
زنجیرە چیای حه‌مرین‌و سه‌گرمه‌ی پر له‌شیوو دۆڵه. ئاوی ناوچه‌ی
کارکۆك كۆ‌ده‌بێته‌وه له‌بنار حه‌مرین‌و ئاوا ده‌بێ‌و عوزێم
پێكدێ‌و دەبێته باڵێكی دجله. له‌پاین زنجیرە چیای
حه‌مرینه‌وە‌یه زیاتر له 200 كم دورە له‌شاری کارکۆکی ئێستاوه.
چه‌می ئاوداری ئه‌م نێوانه. .
ئاوەسپی. . . له‌زنجیرە چیای ئاژداغی ناوچه‌ی
سه‌نگاوه‌وه سه‌رچاوە دەگرێ، دوو ئاوی به‌ته‌وژم نزیك یه‌كتر
له‌چیاکه‌وه دەرەچێ، یه‌كیان ئاوەكه‌ی سپی شیریه‌‌و
ئه‌وی‌تریان ئاوه‌که‌ی سورخونه، هه‌ریه‌كه‌یان رەنگی ئه‌و گڵه‌‌‌ی
هه‌ڵگرتووە كه‌پێیدا تێدەپه‌رێ له‌ناو چیاكه، شـۆر بوونه‌وەیان
به‌چه‌ند هه‌نگاوێ هه‌ردوو تێكه‌ڵ دەبن‌و ئاوەسپی پێكدێ‌و شۆر
دەبێته‌وە به ته‌نیشت شاری دوزدا بۆ په‌نای حه‌مرین.
رۆخانه. . ئاوەرۆی بازیان‌‌و به‌شێ له‌رۆژئاوای
ناوچه‌ی زەردیاوە [قـه‌راغ] كۆ دەبنه‌وەو به‌دەربه‌ندی ئاوداردا
شۆر دەبێته‌وە سه‌رەو خوار ناوی لطنراوه چه‌می باسه‌ڕە، له‌دێی
قرخ ناوه‌که‌ی دەگۆڕێ به‌‌چه‌م رۆخانه، به شاروچكه‌ی داقوق‌دا بۆ
په‌نای حه‌مرین دەروا.
خاسه. . . ئاوەرۆی بنار چیای خاڵخاڵان‌و
ناوچه‌كانی سه‌روی كاركۆك، چه‌مچه‌ماڵ‌و شوان كۆ دەبنه‌وەو
له‌‌دۆڵێ دورو درێژ سه‌رەو خوار به‌‌نێوان شاری كاركۆكدا
تێده‌په‌رێ‌و له‌دەشته‌كه‌‌ی پاینی بڵاوە دەكا.
ده‌گێرنه‌وه دەروێشێ دەڵێ شێخ دەفه‌ڕێ، خه‌ڵكی
دەڵێن له‌خـۆیمان پرسی فه‌رموی نافرم تۆ چۆن وا دەڵێی. . . ؟
دەروێش دەڵێ من ده‌ڵێم ده‌فرێ، شێخ درۆ دەدا. . .
عربچیه‌کان دەڵێن راسته ئه‌رابخا لهسهر زێی
عوزێم بووە، به‌ڵام چه‌می خاسه‌یه به‌عوزێمیان داناوه.
گه‌نکاران خوتان بێت ده‌میاوێنێ. . .
ئه‌رابخا له‌دوو هه‌زارا بووه، نۆزاش هه‌روا
له‌دوو هه‌زار بووه، وا‌بێ ئه‌م دوو دەسه‌ڵاته نۆزاو
ئه‌رابخا لهیهك كات‌و لهیهك شوێندا بوونه ئه‌میش ناگونجێ.
هه‌روا كاركۆكی ئه‌مرۆ لهههزاری پێش زاین دروستكراوە. دەبێ
راست ئه‌وە بێ ئه‌رابخا له‌ناوچه‌ی كاركۆكیش نه‌بووبێ نه‌كو له
كاركۆك‌و هه‌ر ئه‌وه‌ی پاین حه‌مرینه گه‌ر ئه‌رابخا هه‌بووبێ.
4 ـ روبه‌ری ناوچه‌ی کارکۆك 500 20 کم2 بووه
پێش دابرانی شاروچکه‌کانی له‌حه‌فتاکان. به‌ڵام ئێستا له‌وانه‌یه
قسه‌‌ی تۆ بێ که ده‌ڵێی 10282 کم2.
5 ـ کاتێ زۆرت به‌فیرۆداوه‌و خۆت ماندو
کردووه‌و شتێ نوێی تێدا نیه، ئه‌مانه‌‌ی تۆ سه‌ت باره‌ن.
کۆمه‌ڵێ ناوت دیاری کردووه بۆ ئه‌م شاره لهسهر زاری خه‌ڵکانێ،
به‌ڵام خۆت هیچ ناڵێی ته‌نانه‌ت سرنج‌و بۆچونی خۆتیش لهسهر
ئه‌مانه دیاری نه‌کرد‌ووه، ئینجا هه‌ر گواستنه‌وه‌ی ووته‌ی ئه‌مو
ئه‌وبێ وا هیچمان نه‌کرد. ده‌مێکه خه‌ڵکی ئێمه کاری گواستنه‌وه
ده‌کاو نایه‌وێ خۆی ماندوو بکات.
ره‌نگه سه‌رده‌می توفیق وهبی جیاواز هه‌بێ
له‌گه‌ڵ ئێستا، به‌ڵام گه‌ر مه‌به‌ستی گاسور بێ له‌وانه‌یه ناوی
له‌شـته‌کانی سرگۆنی ئه‌کدیدا هاتبێ چونکی هاوچه‌رخن، به‌ڵام
مه‌به‌ستی له ئه‌رابخا یاخو کارکۆك بێ وا نابێ ناویان هاتبێ چونکی
پاش ئه‌و بوونه.
ناوی سومر، ئه‌کد، ئیلام، لۆلۆو گۆتی ده‌بێ
به‌یه‌که‌وه بێن چونکی هاوچه‌رخن، به‌ڵام ئه‌رابخاو آشور له‌گه‌ڵ
ئه‌واندا هاوچه‌رخ نین. کارکۆك به‌ئه‌رابخا نه‌ناسراوه به‌ڵام
مه‌به‌ستی گه‌ن ده‌یکا به ئارابخا. چونکی به‌درێژه ناوی ئه‌م
ئه‌م شاره کوردیه له‌گاسور بۆ نۆزاو له‌نۆزاش بۆ کارکـۆك.
باوه گورگور نیه، باوه یا بابا گـرگـره،
ناوێ کوردی په‌تیه‌و له‌دوو برگه پێکهاتووه، باوه یا بابا واته
باوك یاخود باپیره گه‌وره چی هی دایك بێ یا باوك، گرگر واته
په‌نجه راکێشانه بۆ ئه‌و گڕو بڵێسه‌ی که هه‌یه وه‌ك له‌و وێنه
جوانه‌ی به‌رێزتان دایناوه. باله‌مه‌و پاش بڵێین. .
کارکــۆك له‌باتی که‌رکـوك، باوه یا بابا
گـرگـر له‌باتی باوه گورگور، گه‌ڕه‌کی نیوکارکـۆك له‌باتی
گه‌ڕه‌کی عـه‌ره‌فــه، به‌ری شـوان له‌باتی قـۆریه، گه‌ڕه‌کی
زێـویه له‌باتی گه‌ڕه‌کی ئیمام‌قاسم، گه‌ڕه‌کی شـۆرچه‌م له‌باتی
گه‌ڕه‌کی شـۆرجه، گه‌ڕه‌که دێرینه‌کان له‌باتی گه‌ڕه‌که
کورده‌کان، نــۆزا له‌باتی ئه‌رابخا. بروانه شێواندنی ئه‌م ناوه
کوردیه پڕ له‌واتانه.
دانمارك
30 / 10 / 2004
