ئةديب وطزيري ثؤليس

كـيَـشــةي ئـةدةب وسـياسـةت لـة ولاَتـة سـؤشـياليسـتةكـان

نوسيني: جؤرج بالوشي هؤرفات

وةرطيَراني: محةمةد هةريري

بةشي ثيَنجةم

ئةدةب لة ضكسلؤفاكيا و بولطاريا و رِؤمانيا بة دواي يةكيَك دا دةطةرِيَت رِزطاري كات لة تةوني جالَجالَؤكة

طةل زةيني رِوونة هةركيز برينةكان لة ياد ناكات

لة برِياري ليَذنةي ناوةندي حيزب لة حوزيَراني سالَي 1957 دا هاتووة:

 "ئةو مةسةلةيةي كة بووة هؤي مشت ومرِ لة نيَوان ئيَمة وضةند نوسةريَك ثوختةكةي لة سؤنطةي رِوونكردنةوةي ضةند مةسةلةيةكي سياسي وئايدؤلؤذي بوو وةك مةسةلةي ثةيوةندي يان بة حيزبي كؤمةنيستي وسياسةتةكةي، هةروةها ثةيوةنديان بة ديكتاتؤريةتي ثرِؤليتاريا وتيَرِوانينيان بؤ ضةمكي سةربةستي"

هؤي سةرةكي تورِةبووني حيزب لة ئةديبان ئةو جؤرة شيعرانة بوون: بؤ نموونةشيعري (فرانتسك نشفتال) :

لة كؤنةوة جرِو جانةوةرة درِندةكان

ولصت داطير دةكةن دةم نادةم

دز و جةردةكان ئيَسك و ثةيكةري طةل

 بةتالصن دةبةن

بؤ بازرطاني ثيَكردن

فةرمانرِةواكانيش هةردةم مةعسومن

دوايي دةبنة ملهورِي ستةمكار

تاوانةكان لة كؤشك و تةلاريان هيَلانة دةكةن

درؤكان لةسةر كورسيةكان

بؤ هةتا هةتايي ضاوليَك دةنيَن

دةيانةوص طةل بنوص

تا وةك ئاذةلَ رِاثيَضي كةن

بةلصم طةل زةيني رِوونة

هةرطيز زامةكاني لة ياد ناضص؟!

طةر ضي طيانيش ئةمرِؤ بيَدةنط بيَت

با دةنطي زورناكةيان بةرز بيَتةوة!

با درؤ وفريودان لة دةميان بزةي بص!

طةل هةر دةبص لة ضرِنوكي كارةساتا،

رِزطاري بص و

 (سةربةستي) يش بةشكؤمةندي

 لةدايك بص!

بةلصم لة رِاستيدا كةس ناتوانص بة بارودؤخي ئةمرِؤي ئةدةبي ضيكي دلَخؤشكةر بيَت. طةورةترين دةسكةوتي ئةدةبي ضيكي لة ماوةي سةدةي رِابردوو وسةرةتاكاني ئةو سةدةيةش بزواندني ويذدان ورِةخنةي بة هيَزي كؤمةلاَيةتي بنيات نةر بوو.

ئةو دوو شتةش دوو دةرماني تالَ بوون كة (زولا وئةناتؤلي فرانس) بة فةرةنسايييةكانيان ثيَشكةش كرد، (طؤطؤل وطؤركي) ش ثيَشكةشي رِوسةكانيان كرد.

بؤية هةست دةكةين ئيَمة ثيَويستمان بة شاكاريَكي رِةخنةيي هةية كة طوزارش لة بيرورِا وئاوات وئاكار ورِةفتار وسروشتي ضيكيةكان بكات لةو ضل سالَةي رِابردوودا، ئةوةش ضةند وةلاَميَكة لة طؤظاري يةكيةتي نوسةراني ضيكي بلصوكرابويةوة. ضةند ثرسياريَك دةربارةي ئةدةبي ضيكي لة سةردةمي كؤمةنيستيدا:

"ث: بؤضي ثةخشاني ئةدةبي هاوضةرخمان نة طةيشتؤتة ئاستي هونةري سالَي 1900 ؟!. . . و: ضةنكة كارة ئةدةبيةكان بة شيَوةييةكي وشك وبص طيان ديَنة بةرهةم. . هةروةها بيركردنةوةي زؤربةي ئةديب وبيرمةندان بة كؤت وزنجيري كؤنكريتي لة ناوةوة بةستراوةتةوة تةنانةت هةر هةولَ وكؤششيَك دةدرص بؤ داهيَنان ودروستكردن هةر لة لانكي خؤيدا دةكوذرص وتيرؤر دةكرص، بة ضةند دارِيَطةيةكي لةبةركراو ووشك ئالَوطؤرِي ثيَدةكرص.

ئةوةي كة زيانيَكي زؤري لة ئةدةبدا لةو ماوةية كورتةدا ئةو بيرورِاية ساويلكة وساكارة بوو كة دةيطوت رِاستي وهةقيقةت هةمووي دؤزراوةتةوة. ئةوةي لةسةر ئةديبانة تةنيا نووسينة دةربارةي ئةو هةقيقةت ورِاستييانة.

سةربةستي ثلانيَكي رِؤذئاواية دذي سةربازطةي سؤظيةتي

لة بولطاريا بةر لة هةموو نمايش كردنيَكي رِؤماني (ترس) ي (تيؤدؤر جينوف) يةكيَك لة هونةرمةندان دةهاتة سةر شانؤ ئةم ضةند ديَرةي دةخويَندةوة:

"رِابةرايةتيمان بكة ئةي حيزب، رِابةرمان بة!

من ئامادةم قورباني بة هةموو شتيَك بدةم،

رِةوانةم كة هةندةران، طةر دةتةوص

لةو ثةرِي دنياوة بة دةنطتةوة ديَم

من رِؤلَةي تؤم ئةي حيزبةكةم

ئةطةر دةتةوص، دةتواني بم كةي بة وةزير

بؤ ئةويهةموو مالَيَك بة تاجةطولَينة برِازيَنمةوة

بمدةرص، تةنيا ثلة وثايةكم بدةرص

ضاكةكةت ضةند بار وبار دةدةمةوة…

شتيَكي رِوون وئاشكراشة كة ضلَكاو خؤريَكي حيزب ئةو ديَرانةي نووسيبوو نةك (جينوف) كة خؤي بةر ليَشاوي هيَرشةكاني رِؤذنامة حكومةتيةكان كةوتبوو. ضونكة قارةماني رِؤمانةكة لة طفتوطؤيةك لةطةلَ بةكرص طيراويَكيحيزب دةلَيَت:

ئاي كة تؤ شكستة نةفس وبيَ فيزي

لةطةلَ هةنديَك باش ورِوخؤشي

بةسةر هةنديَكيش ضاكة دابةش دةكةي

بةسةر هةنديَكيتر طؤرةوي نايلؤني ثاريسي دابةش دةكةي

ئاي جالَجالَؤكةيةكي طةورة ضاويليَمانة!

بم بةخشة من وتؤ لة هةمان تةوني جالَجالَؤكةين

دةبا بةدواي رِزطاركةريَك بطةرِيَين

هةلَبةتة مةبةستي لة تةوني جالَجالَؤكةش ليَذنةي ناوةندي بوو.

بةناوبانط ترين ضيرؤك لة ماوةي خاوبوونةوةي ستالينزم بةدياركةوت لة بولطاريا ضيرؤكي (مةسةلةيةكي بيَ بةلَطة) بوو لة نووسيني (ئةهيل ماتؤف) هةروةها ضيرؤكي (خيَزاني لاسكؤف) وضيرؤكي (نيستا كةمؤف) بوو كة باسي ضةوساندنةوةي هةذاران دةكات بةدةست دةولَةمةندان لةناو كؤمةلَطةي كؤمةنيستيدا.

حيزبي كؤمةنيستيش ئةو هةولَو تةقةلايانةي تاوانبار كرد بة طةرِانةوة بةرةودواوة هةروةها بة بوختان هةلَبةستني كؤنةثةرستان لةدذي ثيَشكةوتن دا.

 (ستربانؤف) كة يةكيَك بوو لة رِابةراني نوسةرة كؤمؤنيستيةكان لة بولطاريا جارِي هةلَطةرِانةوةي لة كؤمةنيستيدا، كاتيَك داواي تيوري دابرِاندني هونةري كرد لة سياسةتةكاني حيزب. ضي نةمابوو حيزب لة حةذمةتا شيَت وهار بيَت بؤية سةر لةنوص دةستي كردة طرتن وطةف وطورةشة ليَكردن وضاوديَري كردن.

لةبةردةم ئةم كارانة نوسةران جارِي مانطرتنيَكي سةرتاسةري بص دةنطيان دا. رِؤذنامةي حيزب (بةرةي ئةدةب) وتاريَكي دةربارةي ئةديبة مانطرتوةكان نووسي تيَدا طوتي:

"مةسةلة مةسةلةي ئةديب ونوسةراني سةلبي وبةرزةفرِ نيية، بةلَكو مةسةلة مةسةلةي وةبةرهيَناني ئةو بيَدةنطييةية وةكو هؤيةك بؤ بةرهةلَستي كردني بيرورِاكاني حيزب لة بواري ئةدةبدا. ئةو نوسةرانة هةميشة بص دةنط نين، بة ثيَضةوانةوة لة خؤيان ضةنةباز وزؤربلَص تر نيية كاتيَك لة سةكؤي تايبةتي خؤيانةوة قسة دةكةن".

لة كانووني دووةمي 1958 ئيتر حيزب سةبر وئارامي لي برِاو وئةديباني تاوةنبار كرد بة طيَرِاني ثيلانيَكي رِؤذئاوايي دذي بةرةي سؤظيةتي لة ذيَر ثةردةي بانطةوازي كردن بؤ دروشمة فريودةرةكة: (سةربةستي نووسةر) .

حيزب بير و هؤشي ئةديبان ثاوان دةكات

بةلصم لة رِؤمانيا، كة ضةوساندنةوةي رِوسي هةر لة سةرةتاوة لةو ثةرِي تووند وتيذي دابوو، ئةديب ونوسةراني تاوانبار كرد بة (رِاكردن) ، رِاكردن لة بابةتة سياسيية كؤمةنيستييةكان بؤ بابةتة ئةنديَشةيييةكان، هةروةها تاوانباري كردن بة متةق لة خؤبرِين لة ثاش كؤنفرانسي بيستةمي حيزب ورِوداوةكاني شؤرِشي هةنطاريا لة سالَي 1956. كاتيَك ئةديباني رِؤمانيا لة بازنةي (بص دةنطي) يةكةيان دةرضوون، ولة (رِاكردن) ، كة طةرِانةوة دةم و دةست هةلَويَستي هيَرشيان طرتةبةر.

جا كاتيَك ئةوةي ثيَيان بوو طوتيان، ئةو جارة حيزب تاوانباري كردن بة لادان وتةطةرة نانةوة بة مةبةستي ئيفليج كردني حيزب وكارةكاني. هةتا رِؤذنامةكاني هةنطاريا وئةلَمانياش لة خةشم وقيني حيزب رِزطاري نةبوو ضونكة دةهؤلَيان بؤ بيروباوةرِي زيان بةخش ليَدةدا.

بةلصم ئةم هةموو شتانة ئةديباني نةثريطاندةوة لة بةردةوام بوون لة جةنط طيَرِان دذي ئاراستةكردني حيزب وثاوانكردني بير وهؤشي ئةديبان، ئينجا (تودو ئةرطازين) كة مةزنترين شاعيري سةرتاسةري ميَذووي رِؤمانيا بوو، سيميناريَكي خويَندةوة تيَيدا ستايشي (سانت ئوطستين) يكرد ووةسفي كرد بةرِؤشنبيريَكي مةزن، هةروةها طوتي: من زؤر دةترسم لةو كةسانةي كة بة دريَذاي ذيانيان لة كتيَبيَك زياتريان نةخويَندؤتةوة.

ئةو قسةيةش ئاماذةيةكي ثةنهاني تيَدابوو بؤ طزيرة نيمضة رِؤشنبيركاني ثؤليسي سياسي.

لة ئةلَمانياي رِؤذ هةلصت

دابةزينيَكي سامناك لة ئاستي بةرهةم هيَناني ئةدةبي وهونةري

رِذيَمة كؤمةنيستيةكان بةرطري ئالَ و طؤرِي رِؤشنبيري ئازاد ناطرن

هةولَي سةثاندني ديكتاتؤريةتي سةرتاسةري بةسةر ئةدةب لة ئةلَمانياي رِؤذهةلصت لة بارودؤخيَك بةرِيَوةضوو ئةنجامةكاني تيشكيَكي تايبةتي دةخاتة سةر بابةتةكةمان.

ئةلَمانياي رِؤذهةلصت –يان ئةلَمانياي ديموكراتي_ هةروةك كؤمةنيستةكان ناوي دةبةن، سيَيةكي نةتةوةي ئةلَمانياي بةش بةش كراو ثيَك ديَنيَت. بة ثيَضةوانةي ولاَتةكاني تري ذيَر ضةثؤكي كؤمةنيستي، ئةلَمانياي رِؤذهةلصت بةتةواوي لة جيهاني دةرةوة دانةبرِابو، ضونكة لة ريَطاي بةرلين ثايتةختي دوولةت كراودا سصيةكي لاواني ئةلَمانياي رِؤذهةلصت توانيان رِابكةن بؤ كةرتي رِؤذئاوا. بؤية رِذيَمي كؤمةنيستي كةم وكورتييةكي زؤري هةبوو لة ذمارةي خويَندكاراني زانكؤ ومامؤستاياني، هةروةها هةمان طيروطرفتي هةبوو لة ذمارةي ثزيشك ومامؤستا وئةندازيار ونووسةر وهونةرمةندان.

جا لةسؤنطةي ئةوةي ئةلَمانياي رِؤذهةلصت بة تةواوي دانةبرِابوو لة كةرتي رِؤذئاوا، هةروةها لةبةر نةبووني بةربةستي زمانةواني لة نيَوانياندا، رِذيَمي كؤمةنيستي هةردةم لة ذيَر كارتيَكردني بارودؤخي رِؤشنبيري ئةلَمانياي رِؤذئاوادا بوو.

كؤمةنيستةكان ئةوةي لة توانايان دابوو كرديان بؤ سنورداركردني ثةيوةنديية رِؤشنبيرييةكان لة نيَوان ئةو دوو ولاَتةدا، بةلصم بةو كارةيان كؤمةنيستةكان سةلمانديان كةوا لةوة لاوازترن بةرطةي ئالَوطؤرِكردني رِؤشنبيري ئازاد بطرن لةطةلَ ولاَتاني تري جيهاندا.

هةلَ ومةرجي نوسةران وهونةرمةندان لة ئةلَمانياي رِؤذهةلصت لة خالَيَكي طرنطدا جياية لةطةلَ ئاوةلصنيان لة ولاَتةكاني تري كؤمةنيستدا، ضونكة لة رِاستيدا سةربةست بوون لة هةلَبذاردني يةكيَك لة دوو كةرتةكان. جا هيض بيانويةكيان نةبوو بؤ طومان كردن لة دلَسؤزيةتي وسةررِاستي ئةو ئةديبانةي كة مانةوةيان هةلَبذارد لة كةرتي ديموكراتي بؤ بةذداريكردن لة سةرلةنوص بنيات نانةوةي وزةي طةل وهةولَي ضارةسةركردني كؤمةنيستي، بةلصم زؤربةيان بةشيان زيندان ودورخستنةوة بوو.

لةسةر دةمي نازيةكان لة ئةلَمانيا ذمارةيةكي زؤر لة نوسةرة ضةثرِةوةكان هةنطاويان نا بةرة وكؤمةنيستي يان بوونة هةظالصني رِيَطا. لة نوسينةكاني ذمارةيةكي زؤر لة ئةديباني وةكو (بيرتهولد بريخت) و (ئانا سيفرز) و (ويلي بريدل) و (بيرنهارد كيلةرمان) و (هانزظالد) وطةليَكيتر مرؤظ دةتوانص سةرنجي ئاراستةكردني حيزبي تيَدا بةدي بكات.

هةرةسهيَنانيَكي طشتي لةكارة ئةدةبيةكان

ئةطةر بةراوردي ئةو كتيَبانةي (ئانا سيفرز ويلي بريديل) بكةين، ئةوانةي بةر لة سةثاندني ديكتاتؤريةتي سةرتاسةري بةسةر ئةدةب نوسراون لةطةلَ ئةوانةي لة ثاش سةثاندني ديكتاتؤريةت نوسراون، دةبينين لة بةرهةمةكاني يةكةم هةست بة تةزو وموضركي خؤش وسؤزي شؤرِشطيَرِي وطةشبيني مرؤظايةتي دةكةيت، بةلصم ئةو بةهاية جوان وبةرزانةي هةربةتةواوي ون بوونة لة بةرهةمةكاني دووةم كة نوسةر بةثيَي ئاراستةكردني حيزب نوسيويةتي.

ئةطةر ضاو بةنوسينةكاني (بريَت) بخشيَنين هةتا ئةوانةي لة ثاش 1945وة نوسراون، بةلايةني كةمةوة ئةواني ريَي ضاثكردنيان ثيَدرا بوو، دةبينين بيروبرِواي راستطؤيانةي تيَدا نيية، هةتا نوسةراني كؤمةنيستيش ئةو بيرورِايةي ثسثؤراني ئةدةبياتي ئةلَمانياي رِؤذهةلصتيان دةسةلماند، بةلَكو هةنديَك لة ئةنداماني حيزبي كؤمةنيستيش لةسةر ئةو رِايةبوون.

شاعيريَكي وةك (جوهان بيخةر) ئةو رِؤذة وةك شاعيريَك مرد كة دةستي كردة شعر هؤنينةوة لة ذيَر سايةي ديكتاتؤريةتي رِيَبازي كؤمةنيست. كةسانيَك لةطةلَ نابةلَةديان بة هونةر وئةدةب بة هةموو توانايانةوة هةولَيان دةدا ئةدةب وهونةر كؤت وزنجيركةن وملي ثيَ كةض كةن بؤ ويست وئارةزووي خؤيان، لة رِيَطاي سةثاندني سروشتي ثرِوثاطةندةي بةسةر نيَوةرِؤكي نوسيتةكاندا، هةروةها سةثاندني شيَوازيَكي سادة وساويلكةي وةها كة ضةشةي سةرةتاي يان تيَر بكات. ئةوةشي بة موو لايدابا لة دروشمةكاني ماركسيسزم زؤر بص شةرمانة ثةلَةي بورذوازي ضةثةلَيان بة نيَو ضةواني وةدةنا.

ثرِؤفيسؤر وميَذوونوسي ئةدةب (هانز مايةر) لةو دوو سيمينارةي دةربارةي بابةتي ئةدةب لة ئةلَمانياي رِؤذهةلصت خويَندنةوةي، بةراورديَكي كرد لة نيَوان دةولَمةندي وقولَي ئةو بةهرة بةرزانةي كة بةديار كةوتن لة نيَوان سالَي 1914 وسالَي 1933 ولة نيَوان ئةو بص ئاستيية ولاوازيية ئاشكرايةي بارودؤخي ئةدةبي هاوضةرخي ئةلَمانياي رِؤذهةلصت.

هةروةها بةتوندي دابةزيية سةر ئةو تيؤرة ستالينيةي كة دةلَيَت ئةديبان ئةندازياري طياني مرؤظن وطوتي:

" طةليَك دذوار وئةستةمة زانستة تةكنةلؤذييةكان بةراورد بكةين بة كارة ئةدةبييةكان، ضونكة ئةندازيار ناتوانص بة هةوةسي خؤي دةست تيَوةرداتة طياني مرؤظايةتي "

هؤي لاوازي و بص كرؤكي ئةدةبي ئةلَمانياي رِؤذهةلصتي طةرِاندةوة بؤ نوشوستي لة ضارةسةركردني هونةريدا سةربةخؤ وجيا لة زانست وسياسةت.

ئينجا داواي سةربةستي ليَكؤلَينةوةي ئةدةبي كرد لة ئةدةبي هاوضةرخدا، جا ئةو ئةدةبة بورذوازي بيَت يان نا، هةروةها دوثاتي كردةوة لةسةر ماوةدان بؤ ليَكؤلَينةوة وتويَذينةوةي ئةدةبي بة فراونترين شيَوة.

هةروةها طوتي: "ثيَويستة ليَكؤلَينةوة وخويَندنةوةي كافكا بة كاريَكي نهيَني وبة تةنيا لة تاريكي ئةنجام نةدريَت، هةروةها ثيَويستة بايةخ دان بة فولكزا يان بة ويلدةر بة كاريَكي لادةرانة وناشةرعيانة دانةنرص".

لة ئاكامدا ثرؤفيسؤر مايةر بة توندترين شيَوة سةرزةنشت كرا لة سؤنطةي تيؤرةكاني، بةلصم سةرنوسةري طؤظاري (ئةدةبي ئةلَمانياي نوص) باسكي هةلَكرد بؤ بةرطري كردن لة ثرِؤفيسؤر، طوتي كةس لة ئيَمةي رِؤذنامةنوساني طؤظارة ئةدةبيةكان لة ثرِؤفيسؤر مايةر ضاكتر نازانيَت كة ئيَمة لة سالصنيَكي نةهات و نابوت دا دةذين، جا كاتيَك ميَذوو نووسيَكي ئةدةبي ثةنجة دةخاتة سةر برينةكان و هؤيةكان ئاشكرا دةكات، ثيَويستة بةرِيَزةوة ثيَشوازي ليَ بكريَت نةك بة سةر زةنشت كردن وطالَتة ثيَكردن.

شاكارة هونةريةكان توشي نةزؤكي يةكي تةواو هاتوون

ئةلَمانيا لة ثيَش سةردةمي هيتلةر بةرِابةري جيهاني شانؤ ونواندن دةذميَردرا دراما نوسان ودةرهيَنةران وبةرثرساني جل وبةرط لة ضلَة ثؤثةي هونةريدا بوون. ئةلَمانياي رِؤذهةلصت دةيتواني ثشت بةو ثاشماوة وكةلةثورة ببةستص، بة تايبةتي لةطةلَ بووني مامؤستاي كارامةي طةروة وبةرزي وةك بريَخت وطةليَكيتر لة درامانووسة كؤمةنيستةكان ئةطةر هاتباو بة ئاراستة كردنةكاني حيزب دةست نةخراباية نيَو كاروبارةكانيان.

طؤظاري (شانؤ) كة حيزبي كؤمةنيست دةري دةكرد، لة ذمارةي ئازاري سالَي 1957 طوتي: "ضل شانؤطةري لة سةرجةمي شيَست وضوار شانؤطةري لة يةك جار زياتر نمايش نةكران لةبةر ئةو بص ئيقباليةي كة بةخؤيانةوة ديت، ئةواني تريش لةبارترينيان لة ثيَنج جار زياتر نمايش نةكران".

ئينجا طؤظارةكة طلةيي دةكرد لة دةست ئةو بايةخة زؤرةي كة ئةديبان دةياندا بةدراما وضيرؤك ورِؤمان نووساني رِؤذئاوايي وةكو سامؤيل ثيَكت، وكوكتو وجيد وفولكنةر، لة جياتي ئةوةي هاني ئةديبة تازة ثيَطةيشتوةكاني ولصت بدةن. ئةو سكالص وطلةييية كة لة ناوةرِؤكةوة ئاماذةي بؤ دةستةي هونةر مةنداني شانؤ ورِابةراني دةكرد كاري لةهيض يةكيَك نةكرد، بة تايبةتي ئةطةر بزانين وةزارةتي رِؤشنبيري ئةلَمانياي رِؤذهةلصت، هةردةم لة نيَوان بةرز ونزم وطرذبوون ووالص بوون دا بوو. ئةو بارودؤخةش بوة هؤي رِيَكخستني زنجيرةيةك لة خؤثيشاندان وثشيَوي لة بةرليني رِؤذهةلصت وضةند شار وناوضةيةكي تر، لة دوايدا فشاري ئةو بارودؤخة ناضاري كردن سياسةتيَكي نوص بطرنةبةر.

طؤظاري (كالتشر بوند) يش لة حوزةيراني 1953 دا نوسيبوي:

 " رِؤشنبيران كؤشش دةكةن لة ثيَناو بةديهيَناني سةربةستي بيرورِا لة هةموو بواريَكي ليَكؤلَينةوة زانستي وئةدةبييةكان، دةست تيَوةردان وخؤتص هةلَقورتاندن دةسةلصتداراني ولصت ثيَويستة دةم ودةست رِابطيريَت، ثيَويستة رِؤذنامةطةري وئيَزطةكان ئةو رِاستييةيان لي ون نةبيَت كة جةماوةر هةردةم ئاطادراري هةوالَ وزانراوة رِاستةكانة".

لة ثاش ضوار رِؤذ ئةكاديمياي هونةرةكان لة ئةلَمانياي رِؤذهةلصت ثيَشنياريَكي شؤرِشطيَرِانةيان خستة رِوي حكومةت تيَيدا داوايان لة حكومةت كرد رِاويَذ بة ئةوان بكات بةر لةوةي هةر ياسايةكي ثةيوةنددار بة ئةدةب وهونةر دةربكات.

 (جروتهول) ي سةرةك وةزيرانيش لة وتاريَكيدا لة بةردةم ليَذنةيةكي ناوةندي ثةيمانيدا بة لابردني (هةنديَك كؤسث وتةطةرة لة بةردةم داهيَناني ئةدةبي وهونةري وثةيمانيدا كة لة ئايندةيةكي نزيكدا ئةو كؤسث تةطةرانة نةميَنن) ئنجا داني ثيَداهيَنا وطوتي:" داهيَناني هونةري ئةوةندة بة خيَرايي لةتةوةرةي حيزب ودةولَةت دةخوليَتةوة تا ئةو رِادةيةي تووشي نةزؤكيةكي تةواوي كردوة".

هةروةها بةلَيَنيشيدا كة سنوريَك دابنيَت بؤ ئةو رِفتارة ناحةز ودزيَوانةي كة لة هةنديَك ئةنداماني حيزب وبةرثرسان دةردةضيَت لة دذي هونةرمةندان وبةرهةمةكانيان.

بةلصم هيَشتا زايةلَةي ئةو بةلَيَنانةي لة طويَي خةلَك زرينطةي دةدايةوة كاتيَك ليَثرسراوان بةلَيَنةكانيان لة بيرةخؤ بردةوة لة ثاش ئةوةي ثشيَوي وشلةذان كةميَك هيَدي بوونةوة. لة 19ي تشريني يةكةم هةر (جروتهول) برِياري دا:

"دةولَةتةكةمان ناتوانص دةست لةمافي ئاراستةكردني ئةدةب وهونةر هةلَطريَت".

ئالصي حيزب لةسةرةوةي ئالصي رِؤشنبيري و هونةرة

كاردانةوةي هونةرمةندان طةليَك توند وتيذ بوو، هةتا كؤنفرانسي ضوارةمي نوسةران كة برِياربوو لة ئاياري سالَي 1954 ببةستريَت، بة فةرماني دةسةلصتداران دواخرا بؤ سةرةتاكاني سالَي 1956. لة سالَي 1955 دكتور (ويلهةم جيرنوس) كة ئةنداميَكي بالصي حيزب بوو هيَرشي بردة سةر (والَتةر فيكتؤري) نووسةر ضونكة طوتبووي: "بةهرة وبليمةتي زطماكي نوسةر لة داهيَناني ئةدةبيدا رِؤليَكي بالصتر دةطيَرِيَت لة ئيلتيزامي ئايديؤلؤذي".

 (دكتور جرينوس) لاي وابوو كة رِووني ئايديؤلؤذي وباوةرِ بة رٍِِيَباز دوو هؤي هةرة طةورة وسةرةكين لة برِياري هةلَسةنطاندني بةرهةمي ئةدةبي سؤشياليستي.

لة كؤنفرانسي ضوارةم بريدل كة كؤمةنيستيَكي كؤن ولة نوسةرة بةرايةكاني ئةلَمانياي رِؤذهةلصت بوو لة (جرينؤس) هاتة دةنط وطوتي: "ئايا دكتور جرينؤس وادةزانص ئيَمة هةر كة ئةو قسانةمان طوص ليَ بوو دةسبةجص رِيَطا وروطةمان دةطؤرِين، وة بة دلَيَكي ثرِ لة جؤش وخرؤشةوة دةثةرذيَينة سةر كارة نوييةكانمان؟! ئةوة ضؤن رِفتاريَكة؟! حةزدةكةم بزانم بة ض هةقيَك ئةو جؤرة قسانة دةكرص ودةنووسرص؟!".

ثاش دوو رِؤذ لة تةواوبووني دانيشتنةكاني كؤنفرانسةكة (لوديط وين) ضيرؤك نووسي ناوداري حيزب وةلاَمي حيزبي بلصوكردةوة وتيَيدا برِياري حيزبي دوو ثات كردةوة لة ئةديبان وهونةرمةندان بة ثيَويستي تويَذنةوةي ماركسيزم ولينينزم سةر لة نوص بة قوولَي وبةوردي. لة كؤتايي دا طوتي: "ئةطةر والتةر ظيكتؤر ئالاَي هونةري بةرز كردبيَتةوة ئيَمةش مافي ئةوةمان هةية ئالصي حيزب لة سةرةوةي ئالصي هونةر بةرز بكةينةوة بةلَكو دةبيَت ئالصي حيزب لة سةرووي هةموو شتيَكي تر بيَت".

لة ثاش كؤنفرانسي بيستةمي حيزبي كؤمةنيستي سؤظيةتي ماوةي والصبووني دووةم دةستي ثيَكرد، ئةو ماوةية بة جؤشان وتةقينةوةي جةماوةري لة طشت كةين وبةيني جيهاني كؤمةنيستي دةناسريَتةوة، نوسةراني ئةلَمانيا هةولَياندا ئةو ثةرِي سوود وةرطرن لةو دةرفةتة، بيرورِاي بويَرانة ونوسيني ئازاد بةديار كةوتن بةجؤريَك ئةديبان لة ثاش شؤرِشي سثي ثؤلَؤنيا وشؤرِشي خويَناوي هةنطاريا ببونة مايةي نارِةحةتي ودلَةرِاوكيَي ثؤليسي سياسي كة بةو بارودؤخة هةراسان ببوون. لة تشريني دووةمي سالَي 1956 دا ثرِؤفيسؤر (وؤلف غانط هايخ) سة نووسةري طؤظاري (فةلسةفةي ئةلَماني) طيرا بة تاواني ثيلان طيَرِان بؤ سةرنطوم كردني رِذيَمي فةرمانرِةوايي. لة ثاش ئةو طرتنة بة ماوةيةكي كةم ذمارةيةكي زؤر لة ئةديب ورِؤذنامةنوس وضاثكةر وخويَندكاراني زانكؤ طيران. هةروةها (مارتين بوضةر) يش لةسةر نوسةري رِؤذنامةي (فوشين ثؤست) دةركرا بة تاواني بلصوكردنةوةي وتاري (غوملكا) بةسةر ئةنداماني حيزبي كؤمةنيستي ثؤلةندي. ئينجا ثرِؤفيسؤر (هاريج) لة زيندان ياداشتيَكي ئامادةكرد وويستي بيطةيةنيَتة ليَذنةي حيزب وهةروةها دانةيةكي رِةوانةكردة بالَويَزخانةي سؤظيةتي لة ئاكامدا دة سالَ زيندانيان كردة كالصي بالصي، ئةمةش ضةند برِطةيةكي ئةو ياداشتةية:

 " ئيَمة نامانةويَت نكؤلَي بكةين لة ماركسيسزم ولينينزم بةلَكو دةمانةويَت ئازادي بكةين لة كؤت وبةندي ستالينزم. ئيَمة دةمانةوص بة رِيَطايةكي رِةوا وشةرعي بيرورِاكانمان لة ناو حيزب بهيَنينة دي، بةلصم رِةواي كارةكانمان دةطاتة ضلَةثؤثةي كاتيَك سةركردايةتي ئيَستاي حيزب بة رِيَطايةكي نارِةوا رِةفتارمان لةطةلَدا بكات…ليَكؤلَينةوة وتويَذنةوة لة ناو حيزب بة تةواوي خنكيَنراون هةروةك ضؤن رِؤذنامةطةري خنكيَنرا، كةضي لةطةلَ ئةوةشدا ئةو نابووتييةي كة ضيني كريَكاران دووضاري هاتووة بة ئةنجامي ثيلانةكاني بةكريَطيراواني ئيمثرياليزم ليَكدةدريَتةوة. ئيَمة دةمانةوص لة ناوةوة ضارةسةري طيروطرفتةكاني حيزب بكةين. ثيَويستة دةست بةسةرداطرتني ئةنداماني حيزب لة رِيَطاي دام ودةزطاي حيزبةوة نةميَنص. هةروةها مةترسي هةلَطيرساني شؤرِشي جةماوةري لة كؤماري ئةلَمانياي ديموكراتي هةر لة طؤرِص داية ئةطةر بيَتو ستالينييةكان هةر لة لوتكةي دةسةلَتداريةتي بميَننةوة"

تاواني هاريخ ئةوةندة بوو كة بة سةربةستي رِيَنمويةكاني كؤنفرانسي بيستةمي حيزب ليَك دايةوة كةلة مؤسكؤ بةسترا بؤ بةرفراوان كردني ديموكراتي ولةناو بردني بةستةلَةكي دؤطماتيكي.

ثرِؤفيسؤري هةنطاري جؤرج لؤكاش ناودارترين ئةديبي ماركسي بوو لة جيهاني كؤمةنيستي هةروةها يةكيَك بوو لة رِابةراني شؤرِشي بةلشةفي هةنطاري لة سالَي 1919، هةروةها ئامادةي ضةندةها كؤنفرانس وكؤبوونةوةي نيَودةولَةتي ئةديبان ورِؤشنبيران بوة لة يةكيةتي سؤظيةت، شاكارة هونةريية بةرزةكاني لةلايةن رِابةوايةتي كؤمةنيستي ثةسةند كرابوو. هةتا دةسةلصتدارانيش لة ئةلَمانياي ديموكراتي هاني نوسةرانيان دةدا بؤ خويَندنةوةي دانراوةكاني، بةلصم تةنها لةبةر بةذداري كردني ضةند شاطرد وئةدةب دؤستاني لة شؤرِشي هةنطاريا دةسةلصتداران داوايان لة نوسةران كرد (خؤيان لة بيرورِا زيان بةخشةكاني لؤكاش دورة ثةريَز بطرن) .

لة سالَي 1957 سةردةمي فشار وزؤرةمليَيي سةرلةنوص طةرِايةوة كةواي لة ئةديباني ئةلَمانيا كرد بة تةواوي متةق لة خؤيان ببرِن وبصدةنط بن، رِةخنةطرتني ئاشكراش باوي نةما. ئةديبانيش لة دانيشتنة رِةسميةكانياندا تةنها ضةند برِياريَكي سادة ورِووكةشيان دةردةهيَنا بؤ لايةنطري كردني حيزب، بةلصم (ئولبريَخت) هيَزي لةبةر برِا، هيَندةي هاني نوسةران بدات وليَيان بثارِيَتةوة تا بنووسن وبةرهةم بيَنن، بةلصم كةس طويَي ثيَ نةدا. ئةو مانطرتنة لة نوسين وقسةكردن دا بووة هؤي هيَنانةكايةوةي ماوةيةكي كورتي والصبون بةلاَم جةنطي طوريس كيَشةكص هةر بة تووندي بةردةوام بوو لة نيَوان نووسةر وطزيري ثؤليسدا.

ئةديباني ضين دوضاري درِندةترين هةلَمةتي رِق و رِيسواكردن ديَن

شيَوازي ضيني ستالينزم

لة طةلَ دوايي هاتني هةلَمةتي سوثايي سالَي 1949 طزيرة ثؤليسةكاني ماوتسي تونط كةوتنة خؤ بؤ بةكؤمةنيست كردني طةلي ضين لة نيَوان شةو ورِؤذيَكدا. برِيار ورِاثؤرتةكاني حيزبي كؤمةنيست دوثاتي دةكةنةوة كةوا ثاكسازيكردني لاشةيي ضينة نةيارةكان ورِؤشنبيرةكان بةزةبر وزةط تربوون لةوةي لة رِوسيا ورِؤمانيا ئةنجام درا. ئةوانةشي كة مابوون شيَوازي ضيني ستالينزميان طرتةبةر بؤ بة كؤمةنيست كردنيان. ئةو هةلَمةتة ثاكسازيانة بؤ سةرثص سثاردن ومل ثصكةض كردني نةياراني شؤرِش بة هوراكيَشان وبةزم وشايي ثيَشوازي لي دةكرا لة لايةن رِابةر وسةركردةكانيحيزب.

بة ثيَي بيرورِاي (لوجيشينط: سةرؤكي ثؤليسي نهيَني) بةرطري كردني كؤمةنيستي بة ضةكي ثياوة ضةتةكان ئةنجام نادرص بةلَكو لة دلَي مليؤنةها ئةنجام دةدرص، بؤية دروشمي (دلَةكان بدةن بةدةستةوة) ي داهيَنا لة جياتي ضةكةكانيان بدةن بةدةستةوة. هةروةها طوتي: "نةياراني شؤرِش دوو رِيَطايان لةبةردةم داية: رِيَطاي مردن بؤ ئةوانةي بةرطري دةكةن. دووةميان رِيَطاي ذيان بؤ ئةوانةي دان بةتاوانيان دةنيَن. دانثياهيَنانيش ضاكترة لة نكولَي ليَكردن".

 (هان سوين) لة يةكيَك لة ضيرؤكةكاني باسي هةلَةكاني ثاكسازي لاشةيي دةكات ودةليَت:". . . دةهؤلَةكان دةنط دةدةنةوة، بلَندطؤكان زايةلَةي ديَت، دروشمة فريودةرةكانيش دار وديواريان داطير كردبوة، بةجؤريَك ئةو شتانة بونةتة رِؤتينيَكي رِؤذانة. لة شةنطةهاي ثؤليس ناضار بوو بةدريَذي رؤخي رِوبار ثةرذين دانيَن بؤ قةدةغةكردني خةلَك لة خؤكوذي، هةتا واي ليَهاتبوو خةلَكي دةترسان لة دةوروبةري ساختمانة بةرزةكان هاتوضؤبكةن لة ترسي ئةوةي نوةوكا لاشةي خؤكوذانيان بةسةردا بةربيَتةوة".

ثياواني ثؤليسي ماو طةليَك سةركةوتوو بوون لة دةولَةمةنكردني زمان بة دةستةواذةي نويَي وةك (دةماغ شؤردن) (ئاراستةكردني بيرورِاكان) (كلك برِيني بةهاية كؤنةكان) (ئاكاري ناحيزبيانة) …هتد. بةو شيَوةية تؤقاندن ضيني كردة سةربازطةيةكي ثؤليسي مةزن، تيَيدا خةلَكي بة ئةشكةنجةداني لاشةيي ودةرووني ناضاردةكران بؤ دانثيَداهيَنان. بةو شيَوةية دةبواية طةلي ضين (كلكي بةها كؤنةكانيان ببرِن) كة رِةطي دةطةيشتة سةردةمة ديَرينةكان، هةروةها دةبواية خؤشيان رِزطار بكةن لة شيَوازي كلاسيكي ذيان ونكولَيان كردباية لة سروشت ورِؤشنبيري نةتةوايةتي خؤيان، بة كورتي دةبواية ببن بة طةليَكي كؤيلة وهةردةم دةست لةسةر سنط بؤ جيَبةجصكردني فةرمانةكاني ئاغا ستةمكارةكاني حيزبي كؤمةنيستي. .

ماوتسي تونط ودةستةو دايةرةكةي ويستيان لة ماوةيةكي كورت ئةو طؤرِانكاريانةي لة سؤظيةت ئةنجام دران بةسةر ضيني بسةثيَنن، ئايا تؤ بلَيَي لةبةر فراواني خاك وزؤري ذمارةي دانيشتوان بوو ويستيان ضين بكةن بة كؤمةنيستي؟ يان مةبةستيان لةناو بردني يةكيَك لة ديَرينترين وبةرزترين شارستانيَتي مرؤظايةتي بوو؟ يان ويستيان ثةكين بكةنة ثايتةختي جيهاني كؤمةنيستاني ئاسيا بةلايةني كةمةوة؟ تص ناطةين.

ستةم كاراني سؤظيةت 16 سالَيان ثيَضوو بؤ دامةزراندني ديكتاتؤريةتي سةرتاسةري بةسةر ئةدةب، ئةوة بوو لة سالَي 1934 لةخؤبوونةوة، بةلصم لة ضين هةموو هةنطاوةكان لة ماوةيةكي ثيَوانةيي كورت وزؤر بةتووند وتيذ و دلَرِةقانة هاويَشتران كة بووة هؤي كوشتني سةدةها نوسةر و زيندانكردني هةزارانيش.

رِابةرة كؤمةنيستةكاني ضين برِوايان بة ضارةسةركردني مرؤظ هةبوو لة ريَطاي لاشةيييةوة، بؤية دةبينين هةزاران رِؤشنبير وهونةرمةند وزانا وئةديبيان بيَطاركرد لة كارة لاشةييية قورسةكان بة مةبةستي سةر لة نوص بنيات نانةوةيان.

قةسابخانةكاني فاشيستةكان ياري مندالصنة لة ضاو قةسابخانةكاني كؤمةنيستةكان

قؤناغي يةكةمي فشاركردن لةسةر ئةدةب لة سالَي 1955 كؤتايي هات كاتيَك ماوتسي تؤنط جارِي دروشمة بةناوبانطةكةيدا: (دةبا سةدةها خونضة بثشكوص) كاردانةوةي ئةديب ونوسةران زؤر خيَرا بوو، هةر كةس لةلاي خؤيةوة ئةو هةلةي قؤستةوة ودةستي كردة نووسين بة سةربةستي هةتا واي لي هات رِابةراني حيزب دوضاري ضورتم وضةثؤكيَكي توند هاتن. ضونكة هونةرمةندان هةموو جؤرة ضةكيَكيان بةكار هيَنا بؤ هيَرش كردنة سةر رِذيَمي ستةمكار.

هيَرشةكان توند وتيذتر بوون لةطةلَ هةلَايساني شؤرِشي هةنطاريا. ئةوةي خوارةوةش نموونةيةكة لةو بابةتانة كة لةو ماوةية دةنوسران كة بريتيية لة نامةيةكي ثرؤفيسؤر (يانط كين شان) بؤ (ماوتسي تونط) تيَيدا دةلَص:

 " دةستورمان سةربةستي نيشتةجي و طواستنةوةي بة هاولصتيان رِةوا دةبيني، بةلصم لة رِاستيدا لة نيَو ثيَنج سةد مليؤن جوتيار تةنها يةكيَكيان مافي طواستنةوةي لة لادص وة بؤ شار ثص نةدرا.

لةلايةكي ترةوة دةستور دوثاتي دةكةنةوة كةوا سةربةستي هاولصتيان ثاريَزراوة بةلصم لة ماوةي هةلَمةتةكاني مل ثيَكةض كردني دوذمن ونةياراني شؤرِش ئةو سةربةستيية بة درِندةترين شيَوة ثيَشيَل كرا، كاتيَك خةلَكانيَكي لة ذمارة نةهاتوو زينداني كران ويان كوذران. جا ئةو رِةفتارانة جطة لة جةوروستةم ضي ثص دةلَيَن.

ئنجا نؤرةي رِشتني جامي رِق وقينة هات بةسةر رِؤشنبيران ئةوانةي دوضاري ئازار وئةشكةنجةيةكي وابي بةزةييانةكرد هةتا جوتيارانيش ئامادة نين ئةو رِةفتارانة بكةن لة طةلَ دةرةبةطةكان. ذمارةي ئةو رِؤشنبيرانةي كة جؤري مردني خؤيان هةلَبذاردبة خؤفرِيَدان لةسةر بانةكان يان خؤ هاويَشتنة رِوبار يان بةذةهر نؤشتن يان بة برِيني خويَنةرِؤيان طةليَك لةوة زؤرترن لة ذمارة بيَن. ئةطةر قةسابخانةكانمان بةراورد بكةين لة طةلَ ئةو قةسابخانةي كة فاشيزمةكان لة شاري (نوشوستي) كردنيان دةبينين هي ئةوان ياري مندالصنة لة ضاو ئةوانةي ئيَمة"!!

 (هيباو) ي رِؤذنامةنوس دةربارةي بلصونامةكاني سةر ديوار (ديوارنامة) كة خويَندكارةكاني زانكؤ بلصويان دةكردةوة، نووسي: "بةر لة ماوةيةك دةنطي هةورة تريشقةي بةهار بة ضاكي نةدةبيسترا بةلصم ئيَستا خونضة طولَةكان طةشاونةتةوة ئةوةش بوة هؤي بةديار كةوتني يةكةم رِؤذنامةي رِةخنةي زانكؤيي لةسةر ديوارةكاني زانكؤي ثةكين لة 19ي ئايار. ئينجا دوا بة دواي ئةو ضةندين بلصونامةي هاو رِيَضكة بة ديار كةوتن هةمووشيان دووثاتيان لةسةر رِازاندنةوةي باخضةي ديموكراتي وفراوانكردني سةربةستي بيرورِا دةكردةوة. . هةموو وايان دةزاني دةرطاي ئازادي بيرورِا كةوتؤتة سةر طازةراي ثشت. بيرورِا دةربرِين بة ئازادي بة شيَوةيةكي وا بلصوببوةوة لة ناو زانكؤكان دةتطوت خويَندكاراني زانكؤكاني ئينطليزن ولة باخضةي (هايد ثارك) كؤبونةتةوة طفتوطؤ دةكةن بة ئازادي"

 ئنجا ثةتايةكة طويَزرايةوة بؤ ثةيمانطا وفةرمانطةكاني تر تا طةيشتة ئةو رادةيةي ئةو جؤرة دروشمانةمان بة ئاشكرا طوص لي دةبوو: (ليَذنةي حيزب لة حوكمرِاني وةدةرنيَن)

 (رِؤذنامةكاني حيزب رِاستي دةشارنةوة) جامي خةشم وقينةي خويَندكاران ومامؤستايان لة هةموو زانكؤيةك رِذاية سةر حيزب. خويَندكاران ومامؤستاياني زانكؤي (نانكينط) هةمان داواكاني خويَنكاراني زانكؤي ثةكينينان دوبارة دةكردةوة.

ئةو رِؤذنامانة كة بةر لةو كاتة لةرزؤك وخؤثاريَز بوون ئيَستا زؤر بويَرانة كةم وكورتييةكانيان دةخستة رِوو ضونكة خونضة طولَة كراوةكان ببونة قةوزةي ذةهراوي.

حيزب زؤر تورِةيي هةلَسابوو ضونكة يةكةم جار بوو بةرةيةكي شؤرِشطيَرِي لة رِؤشنبيران وكريَكاران وجوتياراني دةديت والةيةك رِيزي ثتةودان لة دذي ئةو، هةرضةندة دةزطاكاني حيزب زةبةلاح بوون بةلصم دروشمي (سةد خونضةطولَ) طزيراني ثؤليسي سياسي شثرزة كردبوو، ضونكة لة سؤنطةي ئةو دروشمةوة ئةركي ضاوة ديَري كردنيان فةرامؤش كردبوو، لة ماوةي ئةو فةرامؤش كردنةدا ميَذوو لاثةرِةيةكي نوص وطةشاوةي تؤمار كرد لة ئةدةب ورِؤذنامةطةري ضيندا.

حيزب سةر لة نوص هةلَمةتكاني ثاكسازي دةست ثص دةكاتةوة

ئةو بارو دؤخةي كة لةو ماوةية كورتةي والصبوون هاتة طؤرِص لة بةنداويَكي زؤر مةزني هةرةس هاتوو دةضوو وتةوذمي ليَشاوةكةي هةموو شتيَكيلةبةر دةمي خؤيدا رِامالَي. بةو جؤرة لة ناكاو شةثؤلَةكاني سةربةستي قسةكردن ونوسيني بص قةيد وشةرت ورِةخنةي توند وتيذ دةورةي رِابةراني حيزبيدا. دةريشي خست هةولَ وتةقةلصيةكاني شؤردني دةماغ وئاراستةكردني بيرورِاكان بة تةواوي نوشوستي هيَناوة. بؤية حيزب كةوتة خؤ بؤ هةلَمةت كردني ثاكسازي سةر لة نوص:

ئةو هؤيانةي كة ثالَي بة حيزبةوة نا بؤ توند وتؤلَ كردني ضاوةديَري سةرلةنوص ئةوة بوو نوسةران لة هةر ضوار لاي جيهاني كؤمةنيست ئاطاداري ئةو رِوداوانة بوون كة لة ضين وبولطاريا وئةلَمانياي رِؤذهةلصت وثؤلؤنيا وهةتا رِوسيا كة رِويان دةدا.

حيزب هةستي دةكرد كة دروشمي (سةد خونضة طولَ) وشل كردنةوةي كؤتي سةربةستي بيرورِا وةك داردةستيَك بةكارهيَنرا بؤ بةطذداضووني ديكتاتؤريةتي حيزب. ئةوةي خوارةوةش ضةند نمونةيةكة لةو جؤرة كاردانةوانةي لاي نوسةراني ئةو طةلانة. رِؤذنامةيةكي ثؤلؤني طوتي:

" ئةوة خالَي طؤرِانة لة ضين واتة دةست هةلَطرتن لةو ياسا كؤنةي كة دةلَيَت ماركسيزم كتيَبيَكي سةر مؤري ثيرؤزة ئةوةش رِزطاربوونة لةو سةردةمةي كة رِاستييةكان بة ياسا دةخرانة بةر ضاو نةوةك بة دؤزينةوة يان لة هةقيقةتدا".

هةر زوو بةزوو رِاديؤي بؤدابست لة رِؤذي 25ي ئاياري سالَي 1957 ئةو كؤميَنتةي (تعليق) خويَندةوة:

 "شيَوازةكاني كؤمةنستي لة هةموو ولصتيَكدا رِاست ودروست نين ولة هةموو قؤناغيَكيش بةرِاست ودروستي بةرِِيَوة نابريَن، دةتوانين بة تايبةتي ثاش سةركوتكردني شؤرِشي ضةواشةي ئةم دواييية بلَيَين هةر بة تةواوي رِاست نين. هةروةها ثيَويستة بلَيَين هاورِصياني ضين زؤر لة ئيَمة توندتر وبص بةزةيانةتر قةلصضؤي ضيني بةرهةلَسكارانيان كرد لة ثاش سالَي 1945، ئيَستا ديموكراتييةتي طةل لة ضين ضةسثاو ورِةطي داكوتاوة وبةئاساني جصي ثص لةق ناكرص، لةبةر ئةو هؤية دةسةلصتداران دةتوانن ئازايانة و دلَ فراوانانة ئةو ديموكراتيية بةر فراوان بكةن"

هةر ضؤنيَكي بيَت رِابةرة كؤمةنيستةكان كة متمانةيان لاوازة بة ساغ وسةلامةتي رِذيَمةكةيان، سةرلةنوص دةستيان دايةوة شيَوازةكاني تؤقاندن، ثاش ماوةيةكي كةم لة دةست لي هةلَطرتنيان. لة نيوةي دووةمي سالَي 1957 هةلَمةتي (ضارةسةركردني هةموو طةل) دةست ثيَكرا. هةلَمةتي سةرلةنوص توانةوةي بيرمةندةكان بة هؤي كاري لاشةيي وماسولكةيي دةستي ثيَكرد. جا بة ثص ئةو زانراوانةي كة رِاديؤي ثةكين بلصوي كردةوة لة 26ي كانوني دووةمي سالَي 1957 810. 000 بيرمةند (مفكر، رجال الفكر) ئةو كاتة مةشقيان ثص دةكرا لة سةربازطاكاني كاري لاشةيي.

طزيريَكي ثؤليس طوتي:" ئةو ثايةي كة ئيَستا دراوةتة بيرمةندان وثصيان دةلَيَن كريَكاري هؤشمةندي بالص ثيَويستة تةفرو تونا بكريَت، هةروا ثيَويستة ثيَشيان رِابطةيةنين كةوا طؤرِانيَكي لاشةيي سةر تاسةر ضاوةرِيَيان دةكات".

ئةديبان دةكريَنة كريَكاري كار دةست

لة تةموزي سالَي 1957 (طةل ئامادة بوو بؤ هةلَمةتيَكي رق ونارةزايي دذي بيرمةندة نةيارةكاني حيزب. ئينجا ثؤليسي ئاسايي وتةنانةت فةرمانبةراني حيزبيش هيَرشيَكي سةرتاسةريان دةست ثيَكرد، خةلَكيَكي طةليَك زؤريان كؤكردةوة لة كريَكاران وجوتياران وخويَندكاراني زانكؤكان لة كؤبونةوةي طةورة طةورةدا، ئينجا ضةندةها نامة وبروسكةي كراوةيان رِةوانةي سةركردايةتي حيزب كرد، تيَيدا داوايان كرد ضيني نةيار وبةرهةلَستكاران بة توندي سزا بدريَن. يةكيَك لةو نامانة خويَندكاراني زانكؤي ثةكين رِةوانةيان كردبوو ئةوانةي بةر لة ماوةيةكي كورت حيزب وةسفي كردبوون بةوةي كة هةموويان فريودراون بة ثرِوثاطةندةي بة كرص طيراوان وكاسة ليَساني ئيمثرياليزم.

هةر لة تةمووز رِؤذنامةي (جن من جية باو) دان ثيَداهيَنانةكاني بلصوكردةوة ئةوةش ضةند نمونةيةكن لةو دان ثيَداهيَنانةي كة لة ناونيشاني وتارةكان بوون:

 (سةرم شؤرِ دةكةم ودان بة تاوانةكانم دةنيَم لة بةردةم طةل)

لة (شانط بؤ شين) ةوة

 (نمايش كردنيَكي هةلَةو تاوانةكانم)

لة (هيوانط شاو) ةوة

 (بةضؤك هاتنيَ: بؤ ليَبووردني طةل)

لة (هيونط شي شيانط) ةوة

 (بؤضي ئةو تاوانة طةورانةم كرد ؟)

لة (تان تي وؤ) ةوة

 (دان بةتاوانةكانم دةنيَم لةبةر دةم طةلدا)

لة (ميني هيساو) ةوة

بةثصي رِاثؤرتة رِةسميةكان خويَندكاران ومامؤستاياني زانكؤكان لة ذيَر كارتيَكردني ئةو هةلَمةتة ببونة هاوكار وثالَثشتي جةرط سؤز بؤ رِذيَم، بؤية بة خيَرايي بة دةست وبردانة قؤلَيان لة كاركردن هةلَمالَي ودةستيان كردة زةوي كيَلصن وبةنداو دروست كردن. هةروةها رِؤذنامة رِةسميةكان هةوالَي مامؤستا وخويَندكارة رِاكردوةكاني سةربازطةكاني كاركردني بلصو دةكردةوة بةو شيَوةية نيوةي ئةنداماني يةكيةتي نووسةران (كة ضوونة ناو ئةو يةكيةتيية بة زؤري بوو) بة خؤشي خؤيان بوونة كريَكار. لةو بارةيةوة (ثراظد) رِاثؤرتيَكي بلصوكردةوة لة ثةكينةوة لة رِؤذي 20ي تشريني دووةمي سالَي 1957، ئةوةش دةقةكةيةتي:

"لة ئاكامي سةرلةنوص رِيَكخستنةوةي رِؤذنامة ئةدةبييةكان ورِيَكخراوةكاني يةكيةتي نوسةراني ضين، لةسةدا ثةنجاي ئةندامانيان دةخريَنة بةر كاركردن لة بواري كشتوكالَدا. تةنانةت ضةند نوسةريَكي ضيني نيازيان واية هةر لة بواري كشتوكالَدا كار بكةن وبذين".

كؤتايــي بةشــي ثيَنجةم