ده‌ستووری داهاتووی عیراق، سه‌ره‌تاێک بۆ گۆرینی ناوچه‌که‌ ... وه‌هاب شاه محمد

له‌مێژووی سیاسی ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست تاکو ئێستا هیچ رووداوێکی سیاسی له‌و جۆره‌ی که‌ ئه‌مرۆ عیراقی گرتۆته‌وه‌ نه‌بووه‌و، له‌وه‌ش ده‌چێ سه‌ره‌تاێک بێ، ئه‌گه‌ر سه‌رکه‌وتووبێ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو ناوچه‌که‌ له‌گه‌ڵ خۆی داماڵێ. له‌ پێش و پاش جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م که‌ ناوچه‌که‌ له‌سه‌ر به‌رنامه‌ێکی دارێژراو بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ سیاسی و ئابوورێکانی سه‌رکه‌وتووی شه‌ر، ئینگلیز و فه‌ره‌نسا دژ به‌ ئیمراتۆریه‌تی عوسمانی، رووداوێکی له‌و جۆره‌ی رووخانی به‌عس نه‌هاتۆته‌ پێشه‌وه‌ بۆ گۆرانکارێکی وا گه‌وره‌ که‌ئه‌مرۆ رووی له‌ ناوچه‌که‌ کردووه‌.

زۆر له‌پسپۆرانی سیاسی له‌وباوه‌ره‌دا بوون که‌ رووخانی (شاه) ئێران له‌وانه‌یه‌ ناوچه‌که‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی تاکایه‌تی و سه‌رتاسه‌ری رزگار بکا، به‌ڵام پاش ده‌ستگرتنی لایه‌نه‌ ئیسلامێکان بۆ ده‌سه‌ڵات له‌ ئێران و رێگا نه‌دان به‌ هیچ لایه‌نێکی سیاسی تری ناو ئه‌م وڵاته‌ بۆ به‌شداری کردن بۆ به‌رێووه‌بردنی وڵات، هه‌موو ئه‌و بۆچوونانه‌ی که‌ ناوچه‌که‌ روو له‌ گۆرانکارێکی دیموکراتیانه‌ ده‌کات به‌ هه‌ڵه‌ ده‌رخست، زۆر له‌ میله‌تانی ناوچه‌که‌ی بێ هیواکرد له‌و گۆرانکاریه‌ گه‌وره‌ی که‌ ئاره‌زووی بوون. دیاره‌ رووخانی شاه و ده‌سه‌ڵاتگرتنی سیاسی له‌ لایه‌ن ئیسلامێکانه‌وه‌ له‌ ئێران سه‌ره‌تای گۆرانکاری گه‌وره‌ بوو بۆ ناوچه‌که‌، چوونکه‌ دسه‌ڵاتدارانی تازه‌ی ئه‌م وڵاته‌ سیاسه‌تی پان ئیسلامیزمیان گرته‌به‌ر که‌ ئه‌نجامه‌که‌ی به‌رپابوونی شه‌رێکی ماڵوێرانه‌ی هه‌شت ساڵه‌بوو، که‌ باجه‌که‌ی هه‌موو میله‌تانی ناوچه‌که‌ دایان، له‌ پێش هه‌مووشیانه‌وه‌ میله‌تی کورد.

دیاره‌ ئه‌نجامی ته‌واوبوونی شه‌ری هه‌شت ساڵه‌ی نێوان عیراق و ئێران، به‌رپابوونی عیراقێکی به‌هێز له‌رووی سه‌ربازیه‌وه‌، که‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی تیونووی به‌عسی شه‌ر و له‌خۆبایی بوون، ده‌کرێ وه‌ک سه‌ره‌تاێکی تری ئه‌و گۆانکاریه‌ تازه‌یه‌ دابنرێ کاتێ به‌عس وڵاتی کوێتی داگیر کرد که‌ ئه‌نجامه‌که‌ی به‌و جۆره‌ی هه‌موو ده‌یزانیین ته‌واو بوو.

دۆرانی شه‌ر له‌لایه‌ن عیراقه‌وه‌و ناچارکردنی بۆ ده‌رچوون له‌ کوێت گه‌ماروێکی ئابووری و سیاسی 13 ساڵه‌و سیاسه‌تێکی تازه‌ی ئه‌مریکا بۆ ناوچه‌که‌ به‌دوواوه‌ بوو، چوونکه‌ له‌ کاتێکدا روویدا که‌ شه‌ری ساردی نێوان رۆژئاوا و رۆژهه‌ڵات له‌ناوچوو، تاکه‌ زل هێزێکیش له‌ جیهان ئه‌مریکا مایه‌وه‌. رووداوه‌ گه‌وره‌که‌ی 11 سیپته‌مبه‌ری ئه‌مریکای تاکه‌ زل هێزی دنیای هێنایه‌ سه‌ر ئه‌و باوه‌ره‌ی که‌ ته‌نها رێگاێک بۆ نه‌هێشتنی بیری توندره‌وی ئیسلامی له‌ ناوچه‌که‌و جیهان دیموسکراسی کردنی ناوچه‌کیه‌ له‌ رێگای پرۆسه‌ێکی پان وبه‌رین که‌ سه‌ره‌تاکه‌ی له‌ عیراقه‌و رووخانی به‌عسه‌وه‌ ده‌ست پێده‌کات بۆ له‌ناوبردن و نه‌هێشتنی گرووپه‌ توندره‌وه‌کانی ئیسلامی، که‌ به‌هۆی به‌رپابوونی شۆرشی ئیسلامی ئێران، داگیرکردنی ئه‌فغانستان له‌لایه‌ن سۆڤێتی کۆن، مانه‌وه‌ی کێشه‌ی ئیسرائیل و فه‌له‌ستینێکان پاشان هاوکاری سه‌ربازی و ئابووری ئه‌مریکا خۆی بۆ گرووپه‌ ئیسلامێکانی درووستکراووی عه‌ره‌بستانی سعودی و پاکستان بوو درووست بوو.

عیراق باشتریین بنکه‌ بوو بۆ ده‌ستپێکردنی ئه‌و گۆرانکاری و پرۆسه‌ گه‌وره‌ دیموکراتێکه‌ی ئه‌مریکا له‌ ناوچه‌که‌، چوونکه‌ وڵاتێکی لاواز بوو له‌ هه‌موو رووێکه‌وه‌ پاش ئه‌و هه‌موو شه‌رانه‌ی که‌ کردی، خه‌ڵکه‌که‌ی وه‌ک هه‌موو وڵاتانی تری ناوچه‌که‌ له‌چه‌ند میله‌تێکی جیاواز، ئاینی جیاواز وه‌ مه‌زهه‌بی جیاواز پێک دێ که‌ ساڵه‌های ساڵه‌ سیاسه‌تی هه‌ڵه‌ی تیا به‌رێووه‌ ده‌چێ له‌لایه‌ن میله‌تانی ده‌سه‌ڵاتدار به‌رامبه‌ر ئه‌وانی تر.

 سیاسه‌تی چه‌وتانه‌ی رژێمی به‌عسی عیراق ئاوێنه‌ی سیاسه‌تی رژێمه‌کانی ناوچه‌که‌ بوو چوونکه‌ هه‌موو کێشه‌کانیان به‌ سیاسه‌تی شه‌ر، ئاژاوه‌ نانه‌وه‌، به‌رپاکردنی نائارامی سیاسی، پاشان به‌کارهێنانی کوشتن و برین بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ ناوه‌کێکان ده‌به‌ن به‌رێووه‌. ئه‌مرۆ ئه‌م لایه‌نه‌ توندره‌و تیروورستیانه‌ی به‌ناو ئیسلام هه‌مان بیرووبۆچوونی به‌عس و رژێمه‌ تاکێکانی ناوچه‌که‌یان هه‌یه‌ چوونکه‌ هه‌موو کێشه‌کانی ناو وڵاته‌ ئیسلامی و عه‌ره‌بێکان ده‌به‌ستنه‌وه‌ به‌ سیاسه‌تی ئه‌مریکا له‌ناوچه‌که‌و جیهان، پاشان به‌هاوکاری بێ سنووری ئه‌مریکا بۆ ئیسرائیل.

زۆر له‌ لایه‌نه‌ سیاسێکانی ناوچه‌که‌، به‌تایبه‌تی ئیسلامی و ناسیونالیسته‌کان خۆیان له‌ هۆکاره‌ بنه‌رێتێکانی ئه‌و کێشه‌ سیاسی و ئابووریانه‌ی ناوچه‌که‌ گێل ده‌که‌ن، چوونکه‌ چاوخشانێک به‌ فه‌لسه‌فه‌و ئایدلۆجیای ئه‌و حزبانه‌/لایه‌نانه‌ ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات که‌ به‌رنامه‌ی سیاسی و بیرووبۆچوونی سیاسیان گه‌وره‌تریین رێگره‌ له‌ هه‌موو پێشکه‌وتنێک و گه‌شه‌کردنێکی سیاسی، ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تی بۆ میله‌تانی ناوچه‌که‌.

وڵاتانی که‌نداووی ناوچه‌که‌، که‌ زۆربه‌ی زۆری خه‌ڵکه‌که‌ی عه‌ره‌بن، به‌ڵام به‌ مه‌زهه‌ب سوونی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌و وڵاتانه‌ ته‌نها به‌ ده‌ستی خێزانه‌ پادشاێکانی مه‌زهه‌ب سوونیه‌وه‌یه‌، هه‌رچی مه‌زهه‌به‌ شیعه‌که‌ش هه‌یه‌ له‌م وڵاتانه‌ تاکو ئێستا رێگای به‌شداری کردنیان له‌ به‌رێوه‌بردنی وڵات پێنه‌دراوه‌، له‌ هه‌موو رووێکشه‌وه‌ ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‌.

 که‌چی وڵاتی ئێران به‌ پێچه‌وانه‌وه‌یه‌، ئه‌ویش به‌گرتنه‌ ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌لایه‌ن میله‌تی فارسی مه‌زهه‌ب شیعه‌، رێگه‌ نه‌دانیش به‌ هیچ میله‌تێکی تری ناو ئێران که‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی مه‌زهه‌بی شیعی خۆی ده‌گرێته‌وه‌ بۆ به‌شداری کردن له‌ ده‌سه‌ڵات.

تورکیای به‌ناو عیلمانی و خاوه‌ن ئه‌زموونێکی دیموکراسی کۆن تاکو پێش رووخانی به‌عس رێگربوو به‌رامبه‌ر هه‌موو گۆرانکارێکی سیاسی له‌ناو تورکیا و ئه‌و وڵاتانه‌ی کوردی تیاده‌ژێ بۆ دان نان به‌ مافه‌ ره‌واکانی خه‌ڵکی کورد، به‌ڵام رووخانی به‌عس له‌لایه‌ن ئه‌مریکاو هاوپه‌یمانه‌کانی، که‌ کورد به‌شێک بوو له‌و هاپه‌یمانێتیه‌، تورکیای ناچارکرد دان به‌ بوونی کێشه‌ی کورد بهێنێ له‌ وڵاته‌که‌ی، باس له‌وه‌ش بکات که‌ ئه‌م کێشه‌یه‌ ته‌نها له‌ رێگای پرنسیپه‌ دیموکراتێکانه‌وه‌ چاره‌سه‌رده‌کرێ.

 دیار ئه‌م سیاسه‌ت گۆرینه‌ی تورکیا ئه‌گه‌ر راست بێ ئه‌وا هۆیه‌که‌ی به‌ شێوه‌ێکی سه‌ره‌کی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ پرۆسه‌ دیموکراسیه‌ ئه‌مریکێکه‌ی که‌ له‌ عیراقه‌وه‌ ده‌ستیپێکردووه‌، پاشان بۆ هه‌موو ئه‌و فشارانه‌ی ێکێتی ئه‌وروپا ساڵه‌های ساڵه‌ ده‌یخاته‌ سه‌ر ئه‌م وڵاته‌ بۆ بوون به‌ ئه‌ندام له‌م ێکێتیه‌، چوونکه‌ بێ جێبه‌جێ کردنی ئه‌وا مه‌حاڵه‌ تورکیا وه‌ک ئه‌ندام وه‌ربگیرێ، چوونکه‌ دژ به‌و پرنسیپه‌ دیموکراتیانه‌یه‌ که‌ ێکێتی ئه‌وروپای له‌سه‌ر ی دامه‌زراوه‌.

دیاره‌ ده‌ستوورێکی تازه‌ی له‌وجۆره‌ که‌ مافه‌ سه‌ره‌کێکانی هه‌موو تاک، نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌کانی ناو عیراق، مه‌زهه‌ب و ئاینه‌جیاوازه‌کانی ناو ئه‌م وڵاته‌ بپارێزێ، ده‌بێته‌ خاڵێکی سه‌ره‌کی و بێ وه‌ستان بۆ گۆرانکارێکانی ناوچه‌که‌، که‌ میله‌ته‌ جیاوازه‌کانی ساڵه‌های ساڵه‌ به‌ناوی پاراستنی وڵات له‌ ئیمپریالستی جیهانی و دوژمنانی ده‌ره‌وه‌و ناوه‌وه‌ ئه‌چه‌وسێنه‌وه‌، ئیتر رێگا گرتنیش له‌و جۆره‌ گۆرانکاریه‌ زۆر سه‌خت و مه‌حاڵ ده‌بێت له‌لایه‌ن رژێمه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌کانی ناوچه‌که‌ که‌ دژ به‌ هه‌موو گۆرانکارێکی له‌م جۆره‌.

ده‌ستورێک که‌ خه‌ڵکی کورد زرۆبه‌ی مافه‌ره‌واکانی له‌ کوردستانی باشوور به‌ده‌ست بێنێ ده‌بێته‌ مه‌شخه‌ڵی شۆرشێکی تازه‌ له‌ ناوچه‌که‌ بێ به‌کارهێنانی خه‌باتی کلاسیکی کۆنی چه‌کداری که‌ زۆرکه‌س باووه‌ری پێ نه‌ماوه‌، چوونکه‌ هه‌ر جوره‌ گۆرانکارێکی بنه‌ره‌تی له‌ناوچه‌که‌ پێویسته‌ هه‌رچی دامووده‌زگا داپلۆسینه‌کانی ئه‌و رژێمانه‌ له‌ناوبه‌رێت، یان وازهێنانی رژێمه‌کانی ناوچه‌که‌ له‌و سیاسه‌ته‌ چه‌وته‌ی ساڵه‌های ساڵه‌ دژ به‌ میله‌ته‌کانی ناوچه‌که‌ به‌رێوه‌ی ده‌به‌ن، به‌ڵام له‌وه‌ ناچێ رژێمه‌کانی ناوچه‌که‌ ئه‌وه‌نده‌ ژیرانه‌ بیرکه‌نه‌وه‌ بۆ به‌دیموکراسی کردنی وڵاته‌کانیان چوونکه‌ هه‌ر کارێکی له‌وجۆره‌ ده‌بێته‌ هۆی نه‌مانیان.

دیاره‌ پرۆسه‌ی به‌ دیموکراتی بوونی عیراق له‌ رێگای ده‌ستوورێکی هه‌میشه‌یه‌وه‌ ناوچه‌که‌ی خستۆته‌ له‌رز، بۆیه‌ ده‌بینیین ئه‌و رژێمانه‌ هه‌موو هه‌وڵێک بۆ رێگاگرتن له‌م پرۆسه‌یه‌ ده‌ده‌ن، چی له‌ رێگای دامووده‌زگا میدیاکانه‌وه‌ بێ، یان له‌ رێگای هاوکاری کردنی جۆراوجۆری گرووپه‌ به‌ناو ئیسلامێکان که‌ رۆژانه‌ ده‌یه‌ها خه‌ڵکی بێ گوناهی ناو عیراق تیروور ده‌کرێ، ئه‌ویش به‌ناوی شه‌ری دژ به‌ ئه‌مریکا. له‌م رێگایه‌شه‌وه‌ رژێمه‌کانی ناوچه‌که‌ ده‌یانه‌وێ میله‌تانی خۆیان بتۆقێنن که‌ هه‌ر گۆرانکارێک له‌ رێگه‌ی ده‌ره‌کی و هاوکاری ده‌ره‌کیه‌وه‌ بێ ئه‌نجامه‌که‌ی ئه‌م باره‌ سه‌خته‌ی ناو عیراق ده‌بێ.

سیاسه‌تی ترسان و تۆقاندنی میله‌تان له‌ ررژهه‌ڵاتی ناوه‌راست شتێکی تازه‌ نیه‌، به‌ڵام چوونکه‌ ئه‌مرۆ باوی به‌رگری کردن و هاوکاری کردن له‌ کێشه‌ی فه‌له‌ستین و میله‌تانی ناوچه‌که‌ له‌لایه‌ن ئیمپریالیزمی جیهانیه‌وه‌ نه‌ماوه‌، بۆیه‌ رژێمه‌کانی ناوچه‌که‌ ده‌ستیان داوه‌ته‌ هاوکاری کردنی گرووپه‌ توندره‌وه‌کانی جۆراوجۆر بۆ کاره‌ تیروورستێکانیان له‌ناو عیراق له‌ پێناو ترساندنی میله‌تانی خۆیان، له‌هه‌مان کات بۆ رێگاگرتن له‌ پرۆسه‌ دیموکراتێکه‌ی ناوچه‌که‌.

رازی نه‌بوون وقه‌بوڵنه‌کردنی ده‌ستوورێکی هه‌میشه‌ی له‌ عیراق که‌ مافه‌ سه‌ره‌کێکانی تاک و کۆمه‌ڵه‌کان ئه‌پارێزێ ماڵوێرانێکی گه‌وره‌ی به‌دوواوه‌ ده‌بێ، ئێمه‌ی کوردیش یه‌که‌م که‌سیین دووچاری ئه‌و ماڵوێرانیه‌ ده‌بیین، چوونکه‌ هه‌میشه‌ به‌چاوێکی گوومانه‌وه‌ تێمان ده‌روانرێ، که‌ گوایه‌ ئێمه‌ین دۆستی بێگانه‌و هانده‌ریده‌ست تێوه‌ردانی بێگانه‌کان له‌ سیاسه‌تی ناوچه‌که‌.

سوید