|
راگه‌یاندنی یه‌كێتی كۆمۆنیسته‌كان له‌عێراق سه‌باره‌ت به‌ڕه‌شنوسی
ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق
له‌كۆمه‌ڵه‌ی
نیشتمانی عێراق و ئه‌و لیژنه‌یه‌ی كه‌ئه‌ركی داڕشتنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی
پێَسپێردراوه جه‌ده‌ل و گفتۆگۆی چڕو پڕ سه‌باره‌ت به‌ناوه‌ڕۆكی ده‌ستور
درێژه‌ی هه‌یه. ئه‌ویش به‌مه‌به‌ستی داڕشتنی ره‌شنوسه‌كه‌ی به‌پشت به‌ستن
به‌یاسای كاتی به‌ڕێوه‌بردنی عێراق له‌قۆناغی راگواستنه‌وه‌دا. دواتر
هه‌واڵه‌كردنی بۆ كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانی تاكو له‌كاتی دیاریكراوی خۆیدا واته
له‌به‌رواری 15 ئابی 2005دا په‌سه‌ندی بكات. ئه‌ویش به‌ده‌وری خۆی
پڕۆژه‌كه بخاته به‌رده‌م خه‌ڵكی عێراق تاكو له‌ریفراندۆمێكی شه‌عبیدا
كه‌به‌سه‌رپه‌رشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به‌ڕێوه‌ده‌چێت. بڕیاری
له‌سه‌ر بدات.
له‌به‌ر گرنگی و
بایه‌خی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ده‌ستور و ئه‌و پره‌نسیبه بنه‌ڕه‌تیانه‌ی له‌خۆی
ده‌گرإ كه‌تیایدا جۆری رژێمی سیاسی له‌عێراق. شێوه‌و میكانیزمی كاری
ده‌سه‌ڵاته‌كان و ئۆرگانه سه‌ره‌كیه‌كان و سیستمی ئیداری و ماف و
ئازادییه سه‌ره‌كیه‌كان و مۆدیلی ئابووری ووڵات و چۆنێتی به‌كارهێنانی
سه‌روه‌ت و سامانه‌كان و . . . . . تاد پێناسه‌ده‌كات و دیاریان ده‌كات.
یه‌كێتی كۆمۆنیسته‌كان له‌سۆنگه‌ی به‌شداری له‌و پرۆسه ده‌ستوریه‌ی
ئێستادا و به‌مه‌به‌ستی داڕشتنی ئه‌و پره‌نسیبه ده‌ستوریانه‌ی
وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی چاوه‌ڕوانیه‌كانی چینی كرێكارو خه‌ڵكی به‌شمه‌ینه‌تی ئه‌م
ووڵاته‌ن و له‌گه‌لڕ قۆناغی ئه‌م ده‌وره‌یه‌دا گونجاو وته‌بان. به‌پێویستی
ده‌زانێت ئه‌م پره‌نسیب و بناغه سه‌ره‌كیانه‌ی خواره‌وه له‌ره‌شنووسی
ده‌ستوری هه‌میشه‌ییدا تۆماربكرێت:
* دامه‌زراندنی
ده‌وڵه‌تێكی مه‌ده‌نی و عیلمانی و فیدراڵی له‌عێراق
* جیاكردنه‌وه‌ی دین
له‌ده‌وڵه‌ت و له‌په‌روه‌رده‌و فێركردن. وه‌قه‌ده‌غه‌كردنی دروستكردنی
حكومه‌تی دینی له‌هه‌ر شكڵ و شێوه‌یه‌كدا بێت. ده‌وڵه‌ت دینی نیه‌و
قبوڵكردنی دین یان نه‌كردنی مه‌سه‌له‌یه‌كه په‌یوه‌ندی به‌تاكه‌كان و
هاووڵاتیانه‌وه هه‌یه و ده‌وڵه‌ت بۆی نیه باوه‌ڕێكی ئاینی به‌سه‌ر
باوه‌ڕیكی ئاینی تردا یان به‌سه‌ر كه‌سانێكدا كه‌باوه‌ڕیان پإی نیه
بسه‌پێنێت.
* مسۆگه‌ركردنی ماف و
ئازادیه دینیه‌كان و پاراستنی مافی ئازادی بیروباوه‌ڕی هه‌موو هاوڵاتیان
به‌بإ جیاوازی له‌سه‌ر بنه‌مای دین و باوه‌ڕو مه‌زهه‌ب و تائیفه.
ره‌تكردنه‌وه‌و ته‌حریمی تائیفیه‌ت به‌هه‌موو شكڵ و شێوه قێزه‌وونه‌كانی.
* به‌ره‌سمی ناسینی
پره‌نسیبی مافی هاووڵاتی بوونی یه‌كسان و ته‌حریمی هه‌موو جۆره
هه‌ڵاواردنێك له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌زو باوه‌ڕو مه‌زهه‌ب و ئینتمای
نه‌ته‌وه‌یی.
* جیاكردنه‌وه‌ی سإ
ده‌سه‌ڵاته سه‌ره‌كیه‌كه له‌یه‌كتری (واته ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان و
به‌ڕێوه‌بردن و دادوه‌ری) . فراوانكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌نجومه‌نی
نیشتمانی و به‌مه‌به‌ستی چاودێری چالاك به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی
ده‌وڵه‌تدا. واته دامه‌زراندنی نیزامێكی په‌رله‌مانی كه‌خاوه‌نی
ده‌سه‌ڵاتی فراوان بێت بۆ پرسینه‌وه‌و موحاسه‌به‌كردن و لیپێچینه‌وه‌ی
ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردن و دام و ده‌زگاكانی وه‌كو سوپا و پۆلیس و باقی دام
و ده‌زگاكانی تر.
* په‌سه‌ندكردنی
پره‌نسیبی سه‌ربه‌خۆیی دادگاكان و نه‌بوونی هیچ ده‌سه‌ڵاتێك له‌سه‌رووی
ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریه‌وه. دامه‌زراندنی "دادگای ده‌ستوری باڵا" بۆ
چاودێریكردنی ته‌بایی یاساكان له‌گه‌لڕ پره‌نسیب و بڕگه‌كانی ده‌ستووردا.
هه‌ڵبژاردنی هه‌موو ئه‌ندامانی ئه‌و دادگایه. له لیستی ئه‌و دادوه‌رانه‌ی
خۆیان بۆ ئه‌و پۆسته هه‌ڵده‌بژێرن. به‌ده‌نگدانی نهێنی و راسته‌وخۆ
له‌لایه‌ن خه‌ڵكی عێراقه‌وه.
* به‌ره‌سمی ناسینی
مافی چینی كرێكاری عێراق و پاراستنی له‌چوارچێوه‌ی یاساكارێكی پێشكه‌وتوو
هاوچه‌رخدا كه‌ماف و داواكاریه‌كانی له‌خۆ بگرێت. پابه‌ندبوون به‌هه‌موو
ئه‌و رێكه‌وتننامانه‌ی تایبه‌تن به‌پاراستنی مافه‌كانی كرێكاران و
مافه‌كانی ژنانی كرێكار و باقی یاساو رێكه‌وتننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی تر.
* به‌ره‌سمی ناسینی
یه‌كسانی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ژن و پیاو وته‌حریمی هه‌ڵاواردن له‌سه‌ر بنه‌مای
ره‌گه‌ز له‌هه‌موو شكلڕ و شێوه‌كانیدا. مسۆگه‌ركردنی ئازادی ژنان و
پابه‌ندبوون به‌و رێكه‌وتتنامه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه‌تایبه‌تن به‌پاراستنی
مافه‌كانی ژنان و دژایه‌تی توندوتیژی له‌سه‌ریان و پاراستنی كه‌سایه‌تیان.
* مسۆگه‌ركردنی
هه‌موو ماف و ئازادییه سه‌ره‌كی و مه‌ده‌نیه‌كان له‌عێراقدا وه‌ك مافی
مانگرتن و خۆپیشاندان و رێكخراووبون و ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین و پاراستنی
ئازادیه شه‌خێیه‌كان و قه‌ده‌غه‌ی هێرشكردنه سه‌ریان. مسۆگه‌ركردنی
زه‌مانه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی و مافی خوێندن و به‌هره‌مه‌ندبوون
له‌خزمه‌تگوزاریه پزیشكیه‌كان و پابه‌ندبوون به‌رێكه‌وتننامه‌ی مافی مرۆڤ
و باقی ئه‌و رێكه‌وتننامانه‌یتر كه‌تایبه‌تن به‌پاراستنی ماف و كه‌سایه‌تی
و كه‌رامه‌تی ئینسانه‌كان.
* به‌ره‌سمی ناسینی
مافی دیاریكردنی چاره‌نوس بۆ گه‌لی كورد و زه‌مانه‌تكردنی له‌ده‌ستووردا.
داننان به‌فیدرالیه‌ت بۆ رێكخستنی په‌یوه‌ندی كوردستان و حكومه‌تی ناوه‌ندی
له‌م قۆناغه‌ی ئێستادا. وه‌به‌ره‌سمی ناسینی مافی خه‌ڵكی كوردستان بۆ
رێكخستنی ریفراندۆمێكی گشتی بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر مانه‌وه له‌چوارچێوه‌ی
عێراقدا یان جیابوونه‌وه لێی هه‌ركات كه‌زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستان ئه‌و
داوایه به‌رزبكه‌نه‌وه.
* به‌ره‌سمی ناسینی
مافه نه‌ته‌وه‌یی و كلتوریه‌كانی كه‌مایه‌تیه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی تر
له‌عێراق و زه‌مانه‌تكردنی مافه‌كانیان. قه‌ده‌غه‌ی هه‌رچه‌شنه
هه‌ڵاواردنێك له‌دژیان.
* سه‌روه‌ت و سامانه
سروشتیه‌كانی عێراق به‌تایبه‌تی نه‌وت موڵكی هه‌موو عێراقیه‌كانه.
پێویسته داهاته‌كانی بۆ خزمه‌تی خه‌ڵكی عێراق و په‌ره‌پێدانی ئابووری
ووڵات ته‌رخانبكرێت و به‌پإی میكانیزمی تایبه‌تی رێگابگیرێت
له‌به‌هه‌ده‌رچوون و تاڵانكردنی.
* په‌یڕه‌ویكردن
له‌مۆدیڵێكی ئابووری له‌عێراقدا كه‌وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پێداویستیه
سه‌ره‌كیه‌كانی خه‌ڵكی عێراق بێت و ئامانجی به‌دیهێنانی دادپه‌روه‌ری
كۆمه‌ڵایه‌تی و له‌ناوچوونی نایه‌كسانی و كه‌مكردنه‌وه‌ی نێوانی داهاتی
تاكه‌كان و به‌ره‌به‌ره‌كانإ له‌گه‌لڕ ئیحتكارو چه‌وسانه‌وه بێت.
*. . . . . . .
ئه‌و بناغه‌و
پره‌نسیبانه‌ی سه‌ره‌وه له‌م قۆناغه‌دا وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی خواسته‌كانی
خه‌ڵكی عێراق و چاوه‌ڕوانیه‌كانێتی بۆ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادو
عادیلانه‌و دیموكراتیك. به‌لام مه‌ترسی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه كه‌ئه‌و
لایه‌نانه‌ی ئه‌ركی داڕشتنی ره‌شنوسی ده‌ستوری هه‌میشه‌ییان پێسپێردراوه
بریتین له‌لایه‌نه دینیه ووشكه‌هه‌ڵاتووه‌كان و هێزه قه‌ومیه‌كان و
به‌پإی میكانیزمی به‌دناوی ته‌وافق خه‌ریكن له‌نێوان خۆیاندا ده‌سه‌ڵات
دابه‌ش ده‌كه‌ن.
به‌ئاسانی ده‌كرإ
ده‌رك به‌وه‌بكه‌ین كه‌هه‌ڵویستی هێزه دینیه‌كان چیه‌و بیروڕای ئه‌وان
سه‌باره‌ت به‌جۆری نیزامی سیاسی له‌عێراق و ماف و ئازادیه سه‌ره‌كیه‌كانی
خه‌ڵكی عێراق به‌چ شێوه‌یه‌كه. ئه‌م هێزو لایه‌نه دینیانه به‌و
لایه‌نانه‌یشه‌وه كه‌ئیدعای نوێنه‌رایه‌تی سونه ده‌كه‌ن. له‌قۆناغی
رابردوودا ته‌نانه‌ت به‌یاسای به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت له‌قۆناغی
گواستنه‌وه‌دا رازی نه‌بوون و ئێستاش له‌ڕوانگه‌یه‌كی زۆر له‌وه
دواكه‌وتووتر و كۆنه‌په‌رستتره‌وه ده‌یانه‌وێت ئیسلام بكه‌ن به‌سه‌رچاوه‌ی
سه‌ره‌كی وه‌ته‌نانه‌ت تاكه سه‌رچاوه‌ی یاسادانان به‌جۆرێك كه‌هه‌موو
یاساو بڕیاره‌كانی تر ده‌بێت له‌گه‌لڕ بنچینه‌كانی ئیسلامدا گونجاوو
ته‌بابێت ئه‌مه‌ش واته. لانی كه‌م له‌ڕوانگه‌یه‌كی شكڵی و ده‌ستووریه‌وه.
دامه‌زراندنی حكومه‌تێكی دینی به‌گۆشت و پێستی خۆیه‌وه.
له‌به‌رئه‌وه خواستی
دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی مه‌ده‌نی و عیلمانی له‌ده‌ستوری عێراقدا گرنگی و
بایه‌خی زۆر زیاتری په‌یداكردووه له‌كاتێكدا كه‌ده‌بینین هه‌ولڕ و
ته‌قه‌لای هێزه دینیه كۆنه‌په‌رسته‌كان به‌گوڕتربووه بۆ زاڵكردنی مۆركی
ئیسلامی به‌سه‌ر یاسای بنه‌ڕه‌تی عێراق و باقی یاساكانی تردا و به‌ره‌سمی
ناسینی دینی ئیسلام وه‌كو دینی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت به‌بیانووی ناسنامه‌ی
ئیسلامی بوونی خه‌ڵكی عێراقه‌وه.
ئه‌م هه‌ولڕ و
ته‌قه‌لایانه به‌ئاشكرا ناكۆكه له‌گه‌ڵ ئاوات و ئاره‌زووه‌كانی خه‌ڵكی
عێراق بۆ دامه‌زرندنی پایه‌كانی ده‌وڵه‌تی نوإ له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی
هاوچه‌رخ و عیلمانی و ئازاد و هه‌نگاوێكه به‌ره‌و بیناكردنی ئه‌و
ده‌وڵه‌ته له‌سه‌ر بنه‌مای ئیستبدادی دینی و عه‌قیده‌تی ووشك هه‌ڵاتوو.
بێگومان ئه‌و
هێزانه‌ی كه‌باوه‌ڕیان به هه‌موو یان به‌هه‌ندێك له‌و پره‌نسیبانه‌ی
سه‌ره‌وه هه‌یه ئه‌وه هێزه چه‌پ و كۆمۆنیسته‌كان و هێزه دیموكراتخوازو
ئازادیخوازه‌كانن و ئه‌وانن ده‌بێت به‌جددی تێبكۆشن له‌به‌ره‌یه‌كی
ئۆپۆزسیۆندا فشاربخه‌نه سه‌ر ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی عێراق و لایه‌نه دینی
و قه‌ومیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی داڕشتنی ده‌ستور وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی
چاوه‌ڕوانیه‌كانی خه‌ڵكی عێراق بێت بۆ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادو
عادیلانه‌و ده‌وڵه‌تێكی مه‌ده‌نی هاوچه‌رخ كه‌ماف و ئازادیه‌كان بپارێزێت و
هه‌موو چه‌شنه هه‌ڵاواردنێك له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌زو زمان و دین
هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌و به‌رنامه‌یه‌كی ئابووری ده‌وڵه‌مه‌ند بۆ
ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی عێراق و بیناكردنه‌وه‌ی ئابووریه‌كه‌ی و كه‌ڵكوه‌رگرتن
له‌سه‌روه‌ت و سامانه‌كه‌ی. له‌وانه‌ش نه‌وت. دابڕێژێت و رێگای
ده‌سته‌به‌سه‌راگرتنی له‌هێزه داگیركاره‌كان و به‌هه‌ده‌رچونی له‌لایه‌ن
ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه له‌م قۆناغه‌ی ئێستادا بگرێت.
له‌لایه‌كی تره‌وه
هێزه دینی و قه‌ومیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك بۆیان ده‌كرێت.
به‌هاوكاری هێزه داگیركاره‌كانی ئه‌مریكا. تاكو ده‌ستور بكه‌ن به‌ئامرازێك
بۆ به‌ره‌سمی ناسینی به‌شخوازی قه‌ومی و تائیفی و دوورخستنه‌وه‌ی خه‌ڵكی
عێراق له‌پرۆسه‌ی داڕشتنه‌كه‌ی و ده‌ربڕینی هیواو چاوه‌ڕوانیه‌كانی هه‌ر
له‌كۆتایی هێنان به‌داگیركاری ئه‌مریكاوه بگره تا ده‌گات به‌دامه‌زراندنی
كۆمه‌ڵگایه‌كی عادیلانه‌و دیموكراتی. ئه‌و میكانیزمانه‌ی له‌م قۆناغه‌دا
په‌یڕه‌و ده‌كرێت هیچ نیه جگه له‌هه‌ولێكی به‌ئه‌نقه‌ست بۆ سڕینه‌وه‌ی
رۆڵی خه‌ڵكی عێراق وه‌یان ته‌نگه‌به‌ركردنه‌وه‌ی له‌چوارچێوه‌ی وه‌ڵامی
"به‌ڵی" و "نه‌خێر" دا بۆ ره‌شنوسی ئه‌و پڕۆژه ده‌ستوریه‌ی كه‌ئه‌و
گرووپانه‌ی سه‌ره‌وه بۆیان گه‌ڵاڵه‌كردووه.
ئێمه خوازیارین
میكانیزمێك په‌یڕه‌و بكرێت كه‌رۆڵی خه‌ڵكی عێراق له‌م پرۆسه ده‌ستوریه‌دا
له‌به‌رچاو بگرێت و كڵۆمی ده‌رگا داخراوه‌كانی ووتوێژ له‌م باره‌یه‌وه
بكاته‌وه به‌ڕوونی و بإپه‌رده خاڵه سه‌ره‌كیه‌كان بخرێته به‌ر باس و
لێكۆڵینه‌وه. هه‌روه‌ها داواده‌كه‌ین كه‌كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی فراوان و
كۆنگره‌ی شه‌عبی ده‌ستوری تایبه‌ت به‌چاودێری ده‌وڵه‌ت و
نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان و به‌به‌شداری نوێنه‌رانی سه‌ندیكاو رێكخراوه
جه‌ماوه‌ری و پیشه‌ییه‌كان و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی ببه‌سترێت
به‌مه‌به‌ستی گفتوگۆ له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌و پره‌نسیبه ده‌ستوریه
سه‌ره‌كیه‌كان و به‌رزكردنه‌وه‌ی یادداشتنامه‌و راسپارده‌ی تایبه‌تی له‌م
باره‌یه‌وه. هه‌موو ئه‌م ئاماده‌كاریانه سه‌ره‌نجام به‌و ریفراندۆمه
شه‌عبیه ته‌واوبكرێت كه‌بڕیاره بۆ په‌سه‌ندكردنی ره‌شنوسی ده‌ستوری
هه‌میشه‌یی پێشنیاركراو ئه‌نجامبدرێت. .
له‌كۆتاییشدا یه‌كێتی
كۆمۆنیسته‌كان له‌عێراق ئاماده‌یی خۆی ده‌رده‌بڕێت بۆ كاری هاوبه‌ش
له‌گه‌لڕ لایه‌نه سیاسی و كۆمۆنیستی و دیموكراتخوازو پێشكه‌وتنخوازه‌كان و
باقی رێكخراوه پیشه‌یی و جه‌ماوه‌ریه‌كان و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای
مه‌ده‌نی سه‌باره‌ت به‌ده‌ستورو بانگهێشتی پێكهێنانی به‌ره‌یه‌كی فراوانی
پێشكه‌وتنخوازانه ده‌كات كه‌ئامانجی داڕشتنی ده‌ستورێك بێت
كه‌وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی چاوه‌ڕوانیه ئازادیخوازه‌كانی خه‌ڵكی عێراق بێت.
یه‌كێتی
كۆمۆنیسته‌كان له‌عێراق
سه‌ره‌تای ته‌مووزی
2005 | 
