زماني يةكگرتووي كوردي، گةلثك لة دةوصةتي كوردي، پثويستترة .... ئةمجةد شاكةلي

 
13-05-2011 02:27

 

لة گؤضاري "هةصةبجة"ي ژمارة 30ي ساصي 1998دا، مامؤستا "ذزگار كثستةيي"، گوتارثكي ذةخنةيي، بة ناونيشاني "چةند تثبينيةك لسةر ناضةرؤكا هةژمارة 29 يا گؤضارا هةصةبجة"، نووسيوة. باسةكةي مامؤستا "كثستةيي"، سث خولكة (تةوةر) ي وةخؤ گرتووة:

1. وةرگثذان ژ كورديث بؤ كورديث شاشي ية.

2. بةلاضكرنا رؤژنامةيةكا خوةذوو بكورمانجي نة كارةكي جوداكةر و زيانبةخشة ژ بؤ زمانث مة.

3. بةرپةذثن هةصةبجة دپاكن بلا بئاخفتنثن كرثت نةهثنة هةذماندن.

من لثرةدا ذوونكردنةوةيةكم لةمةذ خاصي يةكةم و دووةم –بة تايبةتي-ي نووسينةكةي مامؤستا "كثستةيي" هةية و خاصي سثيةميش، پتر پثوةندي بة دةستةي نووسةراني گؤضارةكةوة هةية و كاري ئةوانة نةك هي من. خاصي دووةمي نووسينةكةي مامؤستا "كثستةيي"، پثوةندي بة نامةيةكي منةوة هةية، كة لة گؤضاري هةصةبجةي ژمارة 29دا بلآو كراوةتةوة. ئةو نامةيةي من، تةنث سوپاس و پثزانينثك بوو، بؤ مامؤستا "موحسين جوامثر"ي سةرنووسةري "هةصةبجة"، بؤ ناردني ذؤژنامةگةلي "يةكگرتوو"، "ذةسةن" و "ئايندة" بؤم. من ئةو نامةيةم تةنث –تثبينييةكي تايبةت لةمةذ زمان و زاراوة كوردييةكانةوة- بوو، بؤ مامؤستا "جوامثر" و بؤ بلآوكردنةوةم نةشاندبوو، بةلآم كة مامؤستا "جوامثر" بلآويشي كردبووةوة، چ عةيبثكم تثدا نةدي، چ گلةيي و گازندةيةكم نةبوو، ماصي ئاوابثت و خودا كاري ذاست بثنثت.

من پثمواية، بؤ تثگةيشتن لة ذةوش و واقيعي كورد و هةموو شتثكي كورد"هزر، سياسةت، ئابووري، ئايين، جضاك، فةرهةنگ، زمان و. . "، دوو جؤرة ديتن هةن:

1. ديتنثكي نةتةوةييانة: كة دةيةوثت كورد چؤن بثت، كة كورد هةموو لة ژثر دروشمي كورد، كوردايةتي، كوردستان، يةك خاك، يةك نةتةوة و يةك مةسةلةدا، كؤ دةكاتةوة. ئةم ديتنة هةرچةندة خةياصئامثزانة و ذؤمانسييانة دثتة بةر چاو، بةلآم خواست وئاوات و ئارةزوويةكة، هةموو كوردثك خةوني خؤشي پثوة دةبينثت.

2. ديتنثكي واقيعييانة: كة كورد وةك چؤنة ئاوها ببينرثت و بخرثتة بةر باس و بةپثي توانست چارةيش بؤ كثشةكاني بدؤزرثتةوة.

ئةگةر واقيعبينانة –ديتني دووةم- بنؤذينة ذةوشي زماني كوردي، كة مةبةستي باسةكةي ئثمةية، دةبث پثش ئةوةي خؤمان لة قةرةي هؤ و هؤكار و پاشخاني مثژوويي و ئةو جؤرة شتانة بدةين، لة ميانةي چةند نموونةيةكةوة، نةخشة و وثنةيةكي ئةو بار و حاصةي، كة زماني كورديي تثداية، بخةينة بةر چاو:

ئا. حوكوومةتي عيراق لة سةردةمثكدا ذؤژنامةيةكي بة نثوي "ئاسؤ" بة كرمانجي خواروو (سؤراني) دةردةكرد. بؤ جوثكردنةوة و دوورخستنةوةي زاراوةكان لة يةكدي، كةوتة دةركردني ذؤژنامةيةك بة نثوي "بزاض"، تةنث بة زاراوةي كرمانجي ژووروو. هةردوو ذؤژنامةكان بة تيپي عةرةبي بوون.

ب. "بةربانگ"، گؤضارثكة فيدراسيؤني كؤمةصة كوردستانييةكان لة سوثد، بة سث زاراوة"كرمانجي ژووروو، كرمانجي خواروو (سؤراني) و دملي (زازاكي) " و بة تيپي لاتيني و عةرةبي دةري دةكات.

پ. "هيوا"، گؤضارثكة ئةنيستيتووي كورد لة پاريس، بة تيپي لاتيني و عةرةبي و زارةوةي كرمانجي، سؤراني و دملي دةري دةكرد.

ت. گؤضارثك بة نثوي "Peya"، بة زاراوةي زازاكي و بة تيپي لاتيني لة سوثد، لة لايةن كؤمةصثك زازاوة، كة خؤيان بة كورد نازانن و خؤيان بة نةتةوةيةكي جياواز دةزانن، دةردةچثت.

ج. لة كوردستاني عيراق، لة هةولثر و سلثماني، ژمارةيةكي زؤر ذؤژنامة و گؤضار، بة زاراوةي سؤراني يا تثكةص لةگةص زاراوةي كرمانجيدا و بة تيپي عةرةبي دةردةچن. لة دهؤكيش ژمارةيةكي زؤر ذؤژنامة و گؤضار بة زاراوةي كرمانجي و بة تيپي عةرةبي دةردةچن. لةم دواييةشدا لة دهؤك دةستكراوة بة دةركردني گؤضارثك بة نثوي "Dicle"، بة زاراوةي كرمانجي و تيپي لاتيني.

چ. لة سوثد، لة بواري خوثندني زماني كورديدا، لة فثرگة و خوثندنگةكان، بثجگة لةوةي، كرمانجي و سؤراني لة يةك جوث كراونةوة، كة كارگثذيي خوثندنيش داواي مامؤستا دةكات بؤ كاركردن، هةر ذثك دةنووسثت، كة پثويستيان بة مامؤستاي سؤراني يا كرمانجيية[1]. كارگثذيي وةرگثذان و بيانييانيش، كة داواي وةرگثذ دةكةن بة هةمان شثوة داوا دةكةن و هةموو زاراوة كوردييةكان لة يةك جودا دةكةنةوة. كارگثذيي وةرگثذان لة شارةوانيي بووتشويركا "Botkyrka" لة ستؤكهؤصم، لة ذاگةياندنثكيدا بؤ پثويستييان بة وةرگثذ، كة داواي وةرگثذي كورديي دةكات، دةنووسث: عةرةبي/سؤراني، فارسي/سؤراني و توركي/كرمانجي، وةك بصثي ئةو زاراوة كوردييانة هةريةكةو زمانثكي تايبةت و بةشثك بن لة زماناني عةرةبي، فارسي و توركي[2]. هةصسوكةوت لةگةص دوو زاراوة سةرةكييةكةي زماني كورديدا، وةك دوو زماني جياواز دةكرثت. هةندث جار، كة داواي وةرگثذ دةكرثن، وردة زاراوةي ديكةش قوت دةبنةوة، وةك هةورامي، باديناني، فةيلي و هي ديكةش.

ح. ساصي 1998، بؤ ئةوةي داواي كار لة جثگةيةك بكةم، دةبوو هةندثك بةصگةنامة و بذوانامة، پثشان بدةم، كة پثشتر چ كارگةلثكم كردووة. ئةودةمة و دواتريش وةك وةرگثذ بؤ كارگثذيي"وةرگثذي ئثشكگر Tolkjouren"، كارم دةكرد. بةصگةنامةيةكيان بؤ نووسيم، كة من (ئةمجةد شاكةلي) وةك وةرگثذي ئةم زمانانة كارم كردووة: عةرةبي، باديناني، كرمانجي، سؤراني و فةيلي. واتة: تةواوي ئةو زاراوة كوردييانة، حيسابي زماني سةربةخؤيان بؤ كرابوون. لة هةموويش سةيرتر، كرمانجي و باديناني، لةيةكدي جودا كرابوونةوة.

خ. جوداكردنةوةي زاراوة كوردييةكان، لة كن كارگثذيي وةرگثذان و كارگثذيي پةنابةران، پتر كوردةكة بؤ خؤي سازي دةكات. زؤرجاران هؤيةكي سياسي لة پشتةوةية. خةصكي دةضةري باديناني كوردستاني عيراق، بة وةرگثذي كرمانجي –گةلةك جاران- قايل نابن، چونكة پثيان واية، وةرگثذة كرمانجةكان خةصكي ديوي باكووري كوردستانن و ذةنگة مةيلي"پ. ك. ك"يان هةبثت و ئةوانيش بؤ خؤيان، ذةنگة خؤشيان لة "پ. ك. ك" نةيةت، بؤية دةبوو و دةبث كةسثكي بة زاراوةي باديناني قسةكةر، كاري وةرگثذانيان بؤ ئةنجام بدات.

د. كتثبخانةكاني سوثد، كة بةشي تايبةتيشيان بؤ كتثب بة زماناني بياني هةية و كتثبي كوردييشيان تثدان، لة بةشي كتثبة كوردييةكاندا زؤرجاران نووسراون: كتثبي سؤراني، كتثبي كرمانجي، كتثبي زازايي، واتة: هةر زاراوةيةك وةك زمانثكي سةربةخؤ دراوةتة قةصةم. هةندةك جار تةنث بؤ كتثبة كرمانجييةكان، كة بة تيپي لاتيني نووسراون، نووسراوة: كتثبي كوردي.

ر. گؤضاري "سروة"، كة لة كوردستاني ئثران دةردةچثت، زؤرجاران دةقي كرمانجيش بة تيپي لاتيني بلآو دةكاتةوة، بثجگة لةوةي، كة گؤضارةكة هةم سؤراني و هةميش كرمانجي بة تيپي عةرةبي بلآو دةكاتةوة.

ذ. گؤضاري "ئاوثنة"، كة لة تاران بة تيپي عةرةبي دةردةچثت، بثجگة لة سؤراني، زؤرجاران نووسيني بة زاراوةي كرماشاني و هةوراميش تثدا بلآو دةكرثتةوة.

ز. تةلةضزيؤني "مةدMED TV"، هةواص و دةنگوباسةكاني بة سث زاراوةي كرمانجي، سؤراني و زازاكي- ذثك وةك سث زماني جياواز- بلآو دةكاتةوة.

ژ. زؤرجاران ئةنيستيتووي پاريس و كوردانثك، كة لة سةر هثصي جياخوازانةي "جةلادةت بةدرخان" دةذؤن، لة سوثد و شوثناني ديكة، كؤبوونةوةي زمانةوانيي ساز دةكةن، بؤ باسكردني گيروگرفتي زماني كوردي، مةبةستيشيان لة زماني كوردي، تةنث زاراوةي كرمانجي ژوورووة، دةنا يةك كوردي ديكةي، سةر بة زاراوةيةكي ديكة، بؤ ئةو جؤرة كؤبوونةوانة، بانگهثشتن ناكرثت. ئةوانةش كة لةو جؤرة كؤبونةوانةدا بةشدار دةبن، زؤربةيان لةوةي زياتر، كة دةزانن بةو زاراوةيةي خؤيان بپةيضن، هيچي ديكة لةبارةي زمانةوة نازانن[3]. تةواوي هةوص و كؤششي ئةو بةذثزانة، بؤ دوورخستنةوة و لثكدابذيني، هةردوو زاراوةي كرمانجي و سؤرانيية لة يةكدي. هةژاري موكرياني دةصثت:"هاناو كؤمةگي وثژةرو نوسةرانة كة وشة هاوماناكاني شثوةكاني جوداجوداي زمانةكةي لة فةرهةنگ بثنثتةدةرث و بةرانبةر بة يةكيان دانث و گشتيان لةبةر يةكتر ذانث. كام وشة بؤ نوسينةكةي يا بؤ شيعر هؤنينةكةي لةبارةو لةسةرزار سوكةو لةبةرچاو قشت و خؤشكؤكةو لة گوثچكةي گؤهدار رةوانة، هةصبژثرث و لة وشةي زلحؤرت و قةبةو گذني و زبرو زؤرو بة كصؤي خؤي دةيزانث واز بهثنث و ژيكةصةكةي لةجث دانث. ناشث شةذةگةذةك بكاو پث دابگرث كة هةر چونكة خؤي لةدايكي نةبيستوةو نةنكي خؤشي نةويستوة، كوردي نيةو گةرةك قت بكرث و لابدرث و بؤ كاية لةسةري نةكرث. سوربون لةسةر هةصقرچاني شيعر و پةخشان هةر بة شثوةي تةنيا مةصبةندثكي بةرتةنگ، هةرچةنگ نوسةر زؤريش بؤخؤي بثنث و بنةقثنث و خؤي راژثنث و بؤي رامثنث و سةر بة نينؤك هةصكذثنث و چاو بة مؤلةق بوةستثنث، ئةو كرةي بةرهةمي دثنث هثند نةگريس و هةص و بث شؤ و تةختةتةسك و بث بؤ دةبث لةسةرةوة شانگر نابث و لةژثرةوةش –بيلاتةژبي- عةدةبي پث داناپؤشرث. بؤ نمونة ئةگةر موكوري و سؤراني بة بث ئاو ئثژن "وشكاني"، بؤچي "بةژ" كة كرمانجي ية جوانتر نية؟"[4]. ذثك بة پثچةوانةي ئةو بؤچوونة دروستةي "هةژاري موكرياني"يةوة، زؤرجاران لةو كؤبوونةوانةدا، كة بة شوثن وشةگةلثكي كورديدا دةگةذثن، بؤ وشةي زماناني ئةوروپايي، ئةگةر وشةيةكي كوردي بة شثوةي كرمانجي، بؤ وشة ئةوروپاييةكة نةبثت، ئةوا ئةو مامؤستايانة، ئامادة نين سؤرانيي ئةو وشةية، كة جثي خؤي گرتووة و بةكار براوة، بةكار ببةن و پةنا بؤ هيچ زاراوةيةكي ديكةي كوردييش نابةن، وةك هةژاري موكرياني دةصثت، بةصكة دةگةذثن تا وشةيةكي توركي يا عةرةبي، بؤ ئةو وشة ئةوروپايية دةدؤزنةوة. وشة توركي و عةرةبييةكةيان، لة وشةيةكي ذةسةني جثگرتووي زاراوةيةكي ديكةي زماني كوردي، پث باشترة.

س. خوثندني زماني كوردي لة ناوچةي باديناني كوردستاني عيراق –وةك ناوچةكاني ديكةي ئةو پارچةيةي كوردستان- بة كاريگةريي مةلا مستةفاي بارزاني، بة زاراوةي سؤراني بوو. ئثستا لةم دواييةدا، كة ناوچةي بادينان لة ژثر دةسةلآتي پارتيي ديموكراتيي كوردستانداية، خوثندني پؤلي يةكةم، دووةم و سثيةم و ئةوانةي سةرةتايي، كراوة بة كرمانجي.

ش. گؤضاري "هاضيبوون" لة ئةصمانيا، بة تيپي عةرةبي و بة هةردوو زاراوةي كرمانجي و سؤراني دةردةچثت.

ع. سةرباري ديتنة تثكدةر و خراپكارانةكةي، ذؤژهةلآتناسة سيخوذ و جاسووسةكاني ذؤژاوا و دةسگا جاسووسييةكاني جيهانيي، كة فلآنة زاراوة كورديي نيية و فلآنة بةش لة كورد، كورد نين، لة نثو كورد خؤيشيدا، لةو جؤرة دةنگانة بةر گوث دةكةون. مةلاي قةوسي، كة مةلايةكي هةورامي بووة و مووچةخؤري ئةدمؤنس بووة، لةژثرةوة بؤ ئةدمؤنسي نووسيوة، كة هةورامي كورد نيية. . [5]، و هةورامي بة كورد دانةناوة، كة دةكاتة ئةوةي خؤيشي بة كورد نةزانيوة. دوكتؤر كةمال فوئاد، لوذ بة كورد ناژمثرثت و پثيشيواية هةورامي، كورد نةبوون و لةگةص كاتدا بوون بة كورد و زازايش بة كورد ناژمثرثت. لة گفتوگؤيةكيدا لةگةص گؤضاري "سروة"دا، و لةوةلآمي پرسيارثكدا، كة بةم شثوةيةية: مامؤستا عةلائةدين سةججاديش، لة كتثبةكةي خؤيدا، باباتاهير، بة يةكةمين شاعيري كورد، دادةنث، بيروذاي ئثوة لةو بارةوة چية؟ دوكتؤر كةمال فوئاد دةصثت:"لةو بؤچوونةدا من لةگةص مامؤستا سةجادي نيم. ئةو زمانةي باباتاهير چوارينةكاني پث نووسيوةتةوة لوذي ية نةك كوردي، هةندثكيش بة "فارسي كةليمي"ي دا ئةنثن. . . كؤمةصة زاراوةي لوذي لة ذووباري سثمةذةوة دةست پث ئةكات (بةرةو خوار و بةرةو رؤژهةلآت) تا ئةگاتة ناوچةي بةختياري (لوذستاني گةورة) . . . لوذي لة رووي رثزمانةوة ئةچثتةوة سةر كؤمةصة زمانةكاني ئثراني خوارووي رؤژئاوايي، كوردي زمانثكي ئثراني باكووري-رؤژئاوايي ية. جياكردنةوةي زمانة ئثراني يةكان بة باكووري و رؤژئاوايي و رؤژهةلآتي و خواروو لةسةر بناغةي رثزمان بذياري لةسةر ئةدرثت، نةك فةرهةنگي وشةكان. بةم پث ية لوذي زمانثكي سةربةخؤية. نة فارسي ية نة كوردي، بةصكوو لةناوةندي هةردووكيان دا جثگا ئةگرثت. ئةوةندي من بزانم لة رووي نةتةوةييشةوة لوذ خؤي بة كورد نازانثت، براكوردةكاني ئثران ئةم راستي ية ئةزانن. . . لوذي ئةچثتةوة سةر ئثراني خواروو. . . هةندثك زاناياني زمان، لةوانةي خؤيان بة زماني كوردي و زاراوة جؤر بةجؤرةكاني يةوة خةريك كردووة (لةوانةش ئؤسكارمان) ، كؤمةصة زاراوةكاني گؤران-زازاش بة كوردي دانانثن. لةم بارةيةوة بيروذاي من بةم جؤرةية: ئةم كؤمةصة زاراوانة لةگةص زاراوةكاني تري زماني كوردي دا لة رووي فةرهةنگي وشةكان و دةستووري زمانةوة جياوازي يان هةية، بةلآم ئةمانيش وةك كوردي ئةچنةوة سةر كؤمةصة زماني ئثراني باكووري رؤژئاوايي. لة رووي جؤگرافيشةوة ئةكةونة ناو كوردستان. پةيوةندي ئابووري و كؤمةلآيةتي و سياسيشيان لةگةص كوردا بةهثزترة تا نةتةوةكاني تري ناوچة. سةرةذاي ئةمانة هةورامي كة يةكثكة لة زاراوةكاني گؤراني بؤ ماوةيةكي زؤر (لة سةدةي شانزةهةمةوة تا سةدةي بيستةم) لة ناوچةيةكي فراواني كوردستان دا (كوردستاني رؤژهةلآت و كوردستاني خواروو) زماني ئةدةبي بووة. لة رووي نةتةوةييشةوة خؤيان بة كورد ئةزانن. بؤية بوون بة بةشثك لة كورد و جياناكرثنةوة"[6]. لة نثو بةشثكي دمليية (زازا) كاندا، بيروذايةكي وا هةية، كة ئةوان كورد نين و نةتةوةيةكي ديكةن، دوكتؤر كةمال فوئاديش پثيواية، كة زازا كورد نين[7]. لةنثو ئثزدييةكانيشدا جاروبار دةنگثكي جياوازيخوازي لةو جؤرة دةبيسرثت و خؤ بة ئثزدي، نةك كورد دةزانن. ذةنگة سةرچاوةي تةواوي ئةو بيذوباوةذانةش هةر دةستي دةرةكي و دنةداني خةصكاني دژةكوردي لة پشتةوة بثت.

غ. زؤرجاران لة لايةن كةسانثكةوة، كة لةگةص ئةدةب و شيعر و فةرهةنگدا سةر و سةودايان هةية، باسي ئةدةبي شار و شيعري شار و شاعيري شار[8] دةكرثت و دةگوترث شاعيري هةولثر، شاعيري هةورامان و شاعيري بادينان و. . . هثصي چةپ و ذاست بة نثوياندا دةكثشرثت و واي لث هاتووة، وشةي سلثماني يا هةولثر يا بادينان، جثي وشةي كورد بگرثتةوة.

ف. تا ئثستا فةرهةنگثكي زماني كوردي/كوردي، كة تةواوي زاراوة كوردييةكان بگرثتة خؤي، نيية. فةرهةنگي كوردي/زماني ديكة يا زماني ديكة/كوردي، هةر فةرهةنگي يةك زاراوةي كوردي/زماني ديكة يا زماني ديكة/يةك زاراوةي كورديية. بؤ نموونة: ئينگليزي/سؤراني، سؤراني/ئينگليزي، عةرةبي/كرمانجي، زازايي/توركي، فرانسي/زازايي/ توركي، سوثدي/كرمانجي، سوثدي/سؤراني و زؤري ديكةش. ذثزماني كوردييش هةر بةو جؤرةية. ذثزماني سؤراني، ذثزماني كرمانجي، ذثزماني زازاكي و ذثزماني هةورامي، كةمجار لةيةك كتثبدا كؤ دةبنةوة، بةصكة هةر يةكةو كتثبي سةربةخؤي خؤي هةية.

ض. بةشثكي زؤري كتثبةكاني كتثبخانةي، هةر ماصة كوردثكي خوثندوو –ئةگةر هةيبثت- توركي، فارسي، عةرةبي و زماني ديكةن. ئةگةر كتثبي كوردي هةبثت، ئةوا تةنث بةو زاراوةية هةيةتي، كة خؤي دةيزانثت و پثي دةخوثنثتةوة. ئةوانةي كتثب و نووسين بة هةموو زاراوة و بة هةموو ئةلفبثيةكي كوردي، كؤ دةكةنةوة و سووديان لث وةردةگرن، بة پةنجةي دةست دةژمثردرثن، دةنا ذةنگة خذكردنةوةي ئةوانة، لة كارثكي ئةرشيضيانة زثتر، هيچي ديكة نةبثت.

ق. لة چل (40) ميليؤن كورد، ذةنگة لة باشترين حاصدا 30%ي، كة دةكاتة دوازدة (12) ميليؤن، خوثندةوار بثت. لةو دوازدة ميليؤنة 1% ئةگةر نووسين و خوثندنةوةي هةردوو زاراوة و ئةلفبثية سةرةكييةكان، كرمانجي/لاتيني (توركي) و سؤراني/عةرةبي بزانثت، ئةوا دةكاتة 120هةزار كةس. من –لة باشترين حاصدا- لةو بذوايةدام، كة نةك 120هةزار كةس، بةصكة 1200 كةس، كة دةكاتة 0، 01%ي سةرجةمي خوثندووي كورد و 0، 003%ي سةرجةمي كورد، نيية، كة بتوانن ئةو دوو زاراوةية وةك يةك بةكار ببةن. ئةگةريش هةبن، دةبث سوپاسگوزار بين.

ك. بة هؤي ئةو بارةوة، كة زماني كورديي تثداية، نووسةرثكي كورد، يا شاعيرثكي كورد، تةنث دةنگي بة نيوةي –بذثك زياتر يا كةمتر- خوثندووي كورد دةگات. ئةمةش ذةوشثكي واي دروست كردووة، كة نووسةر و شاعيراني كورد، تةنث لة لايةن خةصكاني سةر بةو زاراوةية دةناسرثن[9]، كة پثي دةنووسن، نووسةرثكي كورد، كة بة ديالثكتي كرمانجي ژووروو دةنووسثت، تةنث خةصكانثك دةيخوثننةوة، كة بةو ديالثكتة دةخوثننةوة. ديارة ئةو نووسةرةش، كة بة كرمانجي خواروو (سؤراني) دةنووسثت، ذةوشي لة ذةوشي نووسةرة كرمانجةكة باشتر نيية. هةر يةكثك لةو نووسةرانةش ئةگةر باس لة ئةدةبيياتي كوردي بكةن، هةر باس لة ئةدةبيياتي كوردي، بةو ديالثكتةي خؤيان دةكةن. بة دةگمةن هةن ئةوانةي، كة چوونيةك و بثجياوازي و لثزانانة، لةگةص هةردوو يا هةرسيث يا هةر چوار ديالثكت و ئةلفبثدا مامةصة بكةن. وةنةبث تةنث حاصي نووسةر و شاعير وابثت، بةصكة سترانبثژان و شانؤكارانيش هةمان حاصيان هةية. لةبواري پةخشي ذاديؤ و تةلةضزيؤنيشدا، هةمان گيروگرفت وةپثش دثت. ئةگةر نووسةر يا شاعير يا شانؤكار يا باسكارثكي عةرةب يا فارس يا تورك، تةواوي خةصكاني سةر بةو گةل و نةتةوانة بيانخوثننةوة و بيانناسن، ئةوا لاي كورد ئةو ذةوشة نيية. دةكرث نووسةرثكي عةرةب، نثوي "نووسةري هةموو عةرةب"ي لث بنرثت، وةلث نووسةرثكي كورد، لةبةر ذةوشي زمانةكةي، هةرگيز نابثتة "نووسةري هةموو كورد"، بةصكة لة باشترين حاصدا " نووسةري نيوةي كورد" يا "نووسةري سثيةكي كورد"ة و بةوةش، دةبثتة "نيوةنووسةر" يا "نووسةرؤكة" يا "ميني نووسةر" يا شتثكي ديكة.

ك. بذثك لةو نموونانةي سةرةوة، بةكارهثناني لة يةك زاراوة زياتر لة ذؤژنامة، گؤضار، ذاديؤ و تةلةضزيؤندا، پثشان دةدةن، بةلآم سةدان ذؤژنامة، گؤضار، ذاديؤ و تةلةضزيؤني كورديي لة كوردستان و لثرة و لةوثي جيهاندا هةن، كة هةر بة يةك ئةلفبث، يا يةك زاراوةي كوردي –سؤراني/ئةلفبثي عةرةبي، كرمانجي/ئةلفبثي لاتيني، زازاكي و ئةلفبثي كريليك- دةنووسن و پةخش دةكةن. لةم حاصةدا، ئةو نووسين و پةخشة، تةنث بؤ خةصكي سةر بة زاراوةيةك دةبثت.

بثگومان ئةو بارةي، كة زماني كورديي تثداية، ناكرثت لة پاشاگةرداني و بةرةلآيي و بثبةرپرسياريي زثتر، چ ناوثكي ديكةي لث بنرثت. بةلآم وةنةبث ئةم بارة، هةر لةخؤذا واي لث هاتبثت، بةصكة پاشخانثكي مثژوويي و هؤ و هؤكارگةلثكي تايبةتي، بة ئةوذؤيان گةياندووة، كة ئةمانةي خوارةوة –بة ذاي من- چةند دانةيةكيانن:

1. كورد وةك نةتةوة هثشتا بة تةواوةتي دروست نةبووة، چونكة تايبةتمةندييةكاني 100%ي يةك نةتةوةي هثشتا تثدا نابيرثن، واتة: ئةوةي پثي دةگوترث نةتةوةي كورد، هثشتا لة قؤناغي دروستبوونداية. ئةو خةصكةي، كة خؤي بة كورد دةزانثت، تا ئثستاش، وةلائي بؤ خثص و تيرة، باژثذ، گوند، ناوچة، زاراوة، ئايين و ئايينزا و حيزبةكةي، گةلثك زياترة لة وةلائي بؤ كورد[10]. خةصكي كورد ئثستاش سؤران، كرمانج، زازا، لوذ، هةورامي، سوننة، شيعة، يارسان (كاكةيي، ئةهلي حةق) ، ئثزدي، بةختياري، جاف، بةرواري، هةمةوةند، سوورچي، زيلان، قادري، نةقشبةندي، پةكةكة، پارتي، ديموكرات، يةكيةتيي، كؤمةصة، ئيسلامي و. . . سةد شتي ديكةن. بةر لةوةي كورد بن[11]. ئةوجا، كة كورديش بن، كوردي ئثران، كوردي توركيا، كوردي عيراق، كوردي سووريا، كوردي ئةرمةنستان، كوردي لوبنان و سةد شوثني ديكةن. دةتوانين بصثين تةواوي ئةو ئينتيمايانة، وردكردنةوةي نةتةوةي كورد و لاوازكردني هةستي كوردبوونة.

2. ئةگةر فةرهةنگ و ئابووريي[12] سةربةخؤ، دوو مةرج و كؤصةكة و پايةي گرنگي سةربةخؤيي سياسي بن، ئةوا كورد هثشتا وابةستةي فةرهةنگ و ئابووري بةهثزتري عةرةب و تورك و فارسة و بةو ئاسانييةش دةستبةرداريان نابثت. هةر سةرخؤبوونثكي سياسييش، بث سةربةخؤيي فةرهةنگ و ئابووري، بندةستي، پاشكؤيةتي، وابةستةيي و سةربةخؤييةكي ناتةواوة.

3. ئةگةر زماني يةكگرتووي كوردي (زماني ستاندارد) ، ئةو زمانة بثت كة "كوردي هةموو لايةكي كوردستان و جيهان، بث گوثدانة جياوازي ي شثوةي قسةكردنيان، تثي بگةن و پثي بخوثننةوة و پثي بنووسن"[13]، ئةوا كورد هةرگيز نة زماني يةكگرتووي هةبووة نة هةشيةتي.

4. كورد لةوةتي هةية و وةك كورد ناسراوة، خاوةني دةوصةتي نةتةوةيي خؤي نةبووة و هةرگيز دةسةلآتدارييةكي سةرتاسةري، كة تةواوي خاكي كوردستان و تةواوي گةلي كورد بگرثتةوة، فةرمانذةوايي نةكردووة، بةصكة هةموودةم پارچةپارچة و لةتوپةت بووة و هةر دةضةرة و خثص و هؤزثك، خوداني دةسةلآتداريةتي خؤي بووة. ميرنشينةكان لة كؤندا و حيزب و ذيكخراوة سياسييةكان، لةم سةردةمةي ئثستادا و هةر هةموويشيان بندةستي هثزثك يا هثزگةلثكي دةرةكيي مةزنتر بوونة و هةن.

5. هةر ميرنشينثك زاراوةي ئةو دةضةرةي خؤي بؤ بووة بة زماني نووسين و ئةدةبي ميرنشينةكة. لة ميرنشيني بؤتاندا زاراوةي جزيرة، لة ميرنشيني باباندا زاراوةي سلثماني و لة ميرنشيني ئةردةلآندا زاراوةي گؤراني (شثوةي هةورامي) ، باو و زاص بووة.

6. بةو زاراوة كوردييانةي، كة پثيان نووسراوةتةوة و بلآوكراوةتةوة، بنةماي زمانثكي خوثندنةوة و نووسين (ئةدةبي) ، ساز بووة. لوذي[14]، گؤراني[15]، كرمانجي ژووروو[16] و كرمانجي خواروو[17]، هةر چواريان دةرفةتي گؤذان و بوونيان بة زماني ئةدةبي بؤ ذةخساوة. بة گوثرةي ذةوشي سياسي و باري سةردةميش هةريةكةيان پثشكةوتووة يا پاشةكشةي كردووة.

7. ئايين و ئايينزا، لة يةكخستني نةتةوة و زماني نةتةوةدا، تا ذادةيةك نؤرةيةكي لةبةرچاو دةبينن. "قورئان"ي پيرؤز، كة بة زماني عةرةبيية، بووةتة هؤي يةكخستن و پاراستني زماني عةرةبي، وةك يةكةيةكي پتةو و تؤكمة. كورد هةر وةك كتثبثكي پيرؤزي –بؤ هةموو كورد- نةبووة، دةرفةتي ئةوةيشي –لةبةر پةرتوبلآوي- بؤ نةذةخساوة، كة كتثبي پيرؤزي "مةسحةفي ذةش"، "جةلوة" يا "سةرةنجام"، بؤ ببثتة بناخةي زمانثك بؤ هةموو كورد.

8. ئةگةر هاتبا و ئةو زاراوةيةي، كة "مةلاي جزيري" و "ئةحمةدي خاني" پثيان دةنووسي، بوواية بة زماني هةموو كورد، ئةوا ئثستا زاراوةي كرمانجي سةروو، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و ئةو زاراوةيةي، كة "نالي" پثي دةنووسي، بوواية بة زماني هةموو كورد، ئةوا ئثستا زاراوةي كرمانجي خواروو (سؤراني) ، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و ئةو زاراوةيةي، كة "مةولةوي" پثي دةنووسي، بوواية بة زماني هةموو كورد، ئةوا ئثستا زاراوةي گؤراني (هةورامي) ، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و تةريقةتي "مةولانا خاليد/ نةقشبةندي" هةموو كوردستاني گرتباوة، ئةوا ئثستا ئةو زاراوةيةي، كة "مةولانا خاليد" پثي دةنووسي و دةئاخضي، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و تةريقةتي "شثخ سةعيدي نوورسي" هةموو كوردستاني گرتباوة، ئةوا ئثستا ئةو زاراوةيةي، كة "شثخي نوورسي" پثي دةپةيضي، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و هةموو كورد ئثزدي بووايةن، ئةوا ئثستا زاراوةي كرمانجي ژووروو (زماني مةسحةفي ذةش و جةلوة) ، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و هةموو كوردستان، بكةوتايةتة بن دةسةلآتي "شثخ عوبةيدوصلآي نةهري"يةوة، ئةوا ئثستا ئةو زاراوةيةي "شثخي نةهري"، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و هةموو كوردستان بكةوتايةتة بن دةسةلآتي "شثخ مةحموودي حةفيد"ةوة، ئةوا ئثستا ئةو زاراوةيةي "شثخي حةفيد"، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و هةموو كوردستان بكةوتايةتة بن دةسةلآتي "كؤماري مةهاباد"ةوة، ئةوا ئثستا ئةو زاراوةيةي، كة "هةژار" و "هثمن" پثيان دةنووسي، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةگةر هاتبا و هةموو كوردستان بكةوتايةتة بن دةسةلآتي "مةلا مستةفاي بارزاني"يةوة، ئةوا ئثستا زاراوةي كرمانجي خواروو (سؤراني) ، دةبووة زماني يةكگرتووي كورد. ئةو هةموو ئةگةرانة هيچيان سةوز نةكرد و بةريان نةگرت[18] و هيچ يةكثك لةو زاراوانةش نةبوونة زماني يةكگرتووي كورد.

9. چثكردني تيپي لاتيني بؤ نووسيني كوردي، لة لايةن "جةلادةت بةدرخان"ةوة، گةورةترين كارةسات بوو –بة پثي ديتنة نةتةوةييةكة و خوثندنةوةي بةرژةوةند و پاشةذؤژي كوردستان- بؤ زماني كوردي. بةو كارة زماني كوردي، كة تا پثشتر بة تيپي عةرةبي دةنووسرا، لةت كرا و كرمانجي سةروو بةرگي نوثي –تيپي لاتيني- لةبةر كرد و كرمانجي خواروويش بةرگةكةي خؤي –تيپي عةرةبي- پاراست[19]. ئةو كارةي "جةلادةت بةدرخان" بة دنةداني ئةوروپاييةكان و كاريگةريي ئةوان و كةوتنة داوي توركياي نوث و كةماليزم و بيروباوةذي ذؤژاواياندني كؤمةصگة ذؤژهةلآتييةكانةوة بوو. لاساييكردنةوةيةكي كوثرانةي ئةلفبثي توركي و توركاندني فةرهةنگ، زمان، هؤش و كؤمةصگةي كورد بوو[20]. لةو دةمةوة، كة "جةلادةت بةدرخان" ئةو كارة زيانبةخش و ناپةسةندةي كرد و ئةو ئاژاوةيةي نايةوة، ذثذةوي يةكگرتني زماني كوردي، تا دثت خراپتر و سةختتر دةبثت و زاراوةكانيشي تا دثن لة يةكدي دوورتر دةكةونةوة. خةصكانثك و دةسگا و ذثكخراوگةلثك هةن، نؤرةيةكي خراپ لةو بوارةدا دةبينن و پتر كؤمةك بة يةكنةگرتني زماني كوردي دةكةن.

كة ئةوة واقيعي كورد و زماني كوردي بثت، مرؤض چؤن دةتوانثت، دصي بة داهاتووي زمان و فةرهةنگي كورد خؤش بثت و گةشبين بثت! چؤن دةبث مرؤض مةترسي ئةوةي نةبثت، كة هةر زاراوةيةكي كوردي بؤ خؤي ببثتة زمانثكي سةربةخؤ و ئةو كاتةش زماني كوردي نةك ببثتة دوو زمان –كرمانجي و سؤراني- بةصكة ببثتة كؤمةصة زمانثك. تاكة نثزيكايةتييةكيش، كة لة نثوانياندا دةبثت، هةر هثندةي نثزيكايةتي نثوان زماناني ئثراني (فارسي، كوردي، پةشتؤ، بةلووچي و تاجيكي) يا لاتيني (فرانسي، ئيتالي، ئيسپانيؤلي و پورتوگيسي) يا سكانديناضي (سوثدي، نؤروثژي، دانماركي و ئايسلاندي) دةبثت.

من لةگةص ئةو بيروذايةشدا نيم، كة دةصث، نابثت باسي گيروگرفت و مةسةلةي زمان بكرثت و ئةو باسة دواخرثت بؤ كاتثكي دي. من پثم واية چةندي ئةو باسة دواخرثت و چةندي دثر (درةنگ) تر چارةسةر بكرثت، هثندة كارةكة سةختتر دةبثت و چارةكردنيشي نةك هةر ئاسان نابثت، بةصكة هةر ناكرثت. زاناي مةزني تورك "ئيسماعيل بثشكچي" دةصثت:"بةكارهثناني زماني كوردي و بنيادنان و گةشةپثداني زمانثكي هاوبةشي نووسين لة نثو كورددا مةبةست و ئةركثكي سياسييان تثداية. ئةو ئةركة سياسيية ئةمةية: كوردستان ولآتثكي دابةشكراو و پارچةپارچةية. حاصي نةتةوةي كورديش هةرواية. سياسةتي ئيستيعمارگةرانةي<<پةرت و بلآويان بكة، زاص دةبي>> خاسةتثكي هةلآوردةي هةية، كة نابث لة بيرمان بچثتةوة و چاوپؤشي لث بكةين. ئةم سياسةتة دةتوانث لةهةر كات و شوثنثكدا بچثتة بةرگثكي ترةوة و دةربكةوثتةوة. كؤمةصي كوردةواري زؤر بة قووصي دابةشكراوة. كورد لة توركيا و ئةوروپا پيتي لاتيني و لة عثراق و سووريا و ئثران پيتي عةرةبي و لة سؤضيةت پيتي ئةكليركي بةكار دةهثنث، بةم پثية بةكارهثناني ئةم پيتة جياوازانة، بووةتة هؤي ئةوةي باش لةيةكتر تثنةگةن. جا بؤ ئةوةي ئةم سياسةتة لةكار بخةين، دةبث تثبكؤشين زمانثكي كوردي هاوبةش، لة رووي نووسينةوة بنيادبنثين. ئةم مةسةلةية خةباتثكي گورج و گؤلآنةي درثژخايةني پث دةوث. بؤية چاوةذوان كردني دامةزراندني دةوصةت و دواخستني ئةم ئةركة بؤ ئةو كاتة هةصةيةكي گةورةية. ئةو هةصوثستةي كة بايةخي پثويست بة زمان و روناكبيري دةدات، ذث بؤ كارواني بنياتناني دةوصةت خؤش دةكات و نثزيكي دةخاتةوة"[21].

پثم واية كورد بؤ خؤي، هثندةي بثشكچي مةزن، لة دژواريي ئةو مةسةلةية نةگةيشتووة و هثندةي بثشكچي مةزنيش، پةرؤش و غةمخؤري ئةو مةسةلةية نيية. كورد، هةموو كورد، بة خوثندوو و نووسةر و فةرهةنگييانييةوة "سةر ذةحةت دص بث گرث" پاصيان لث داوةتةوة و هةر دةصثي مثشيكشيان ميوان نيية و ئةوةي، كة بيري لث ناكةنةوة و بة گيروگرفت و كثشة و قةيراني نازانن، مةسةلةي زمان و ئةو شتانةية. دةبث ئةوةش لةبير نةكةين، ئةوانةي ئةوذؤ سةرةداوي سياسةتي كورديان بة دةستةوةية، شتاقيان بير لة زمان و فةرهةنگ و ئةو جؤرة شتانة ناكةنةوة. بؤ ئةوان دةسةلآت گرنگة. دةسةلآتيش واتة: ناوبانگ، گيرفاني پذ، تثري، پؤشتةيي، ذابواردن و خؤشگوزةراني. ئيدي چش لة زمان، چش لة فةرهةنگ. ئةو سياسيية "دةضةرييانة" ناتوانن هيچ جؤرة كؤمةكثك، بة سازكردني زمانثكي يةكگرتووي كوردي بكةن، چونكة ئةوان ذةهةندي بينينيان لة دةرةوةي ناوچةكاني خؤيان –بؤ پارة و پووص و تةماح نةبثت- تثناپةذثت. هةر ئةوانيشن، كة كورد لة نثوان وةلائي گچكةگچكةدا ورد دةكةنةوة. بؤ بةمةزنترزانيني كورد وةك نةتةوة، دةبث هةوص بدرثت بؤ لاوازكردن و نةهثشتني وردة ئينتيماي نثو كورد و خورتكردني ئينتيماي كوردي و كوردستاني. وةها كارثك و هةوصدان و كؤمةككردن، بؤ وةديهثناني زمانثكي يةكگرتووي كوردي، بة سياسييةكي كوردستاني، كة تةواوي كوردستان و كورد لةبةرچاو بگرثت، دةكرثت. ئةگةر حاص بةم شثوةيةي ئثستا –بةرةلآيي، گوثنةدان- بذوات، ئةوا كورد لة گةلي كورد، نةتةوةي كورد و كوردستانةوة، دةبثتة گةلاني كورد، نةتةوةكاني كورد و كوردستانان[22]. كة دةوصةتي كورديش لة داهاتوودا هةبوو، ئةوا وةك كؤرياي باكوور و كؤرياي باشوور، كوردستاني باكوور و كوردستاني باشوور دةبثت، يا لة باشترين حاصدا، ئةگةر يةك دةوصةتي كوردستان هةبوو، ئةوا دةبث وةك سؤضيثتي كؤن، يؤگوسلاضياي كؤن يا چيكؤسلؤضاكياي كؤن، لة چةند كؤمارثك يا ئؤتؤنؤمييةك يا فيدرالييةك –كؤماري يا ئؤتؤنؤمي يا فيدرالي كرمانج، سؤران، زازا، هةورامان، لوذستان، ئيزدييان و خودا دةزانث چي ديكةش- پثك بثت.

هةرچي مةسةلةي وةرگثذانيشة، وةرگثذان لة كوردييةوة بؤ كوردي –كة ناكرث نثوي وةرگثذاني لث بنرثت، چونكة وةرگثذان لة زمانثكي سةربةخؤوة بؤ زمانثكي سةربةخؤي ديكة دةبثت، وةك عةرةبي بؤ كوردي، ئينگليزي بؤ فارسي، كوردي بؤ فرانسي و. . . . بة ذاي منيش كارثكي شاشة و دةبث نةكرثت. لث ئةگةر بنؤذينة ئةو وةرگثذدراوانةي، كة لثرة و لةوث، لة ذؤژنامة و گؤضاراندا و وةك كتثبيش بلآو دةبنةوة، دةبينين بةشثكي وةرگثذاني كوردي بؤ كورديية، واتة: لة زاراوةيةكي كوردييةوة كراونة و دةكرثنة زاراوةيةكي ديكة. ئةم كارة بؤ كةسانثك، كة زاراوة كوردييةكان بة باشي بزانن، كارثكي هاسانة. ئثستاش خةصكثكي زؤر هةن كاريان بووة بةمة. لثرةدا مةسةلةي ذاستي و دروستي و شاشي و نادروستي ئةم جؤرة وةگثذانانة، دةگةذثتةوة بؤ بؤچوون و نؤذيني هةموو يةكثك لة ئثمة بؤ مةسةلةكة. ئةگةر كورتبينانة بنؤذدرثتة بار و ذةوشي ئةوذؤي گةلي كورد و تةنث بير لة ئثستا بكرثتةوة و هيچ بةرژةوةندثكي نةتةوةيي و داهاتوو لةبةر چاو نةگيرثت، ئةوا وةرگثذان لة نثو زاراوة كوردييةكاندا، ذةنگة نةك هةر بة حةلآص بزانرثت، بةصكة دنةيش بدرثت و بژثويشي پث پةيدا بكرثت، وةك لة ذؤژگاري ئةوذؤدا دةيبينين، بةلآم ئةگةر داهاتووي كورد و بةرژةوةند و يةكيةتي نةتةوةيي و يةكيةتي خاكي كوردستان لةبةرچاو بگيرثت، ئةوا وةرگثذان لة نثو زاراوة كوردييةكاندا، دةبث وةك كارثكي حةرام سةير بكرثت و بة هيچ شثوةيةكيش نابث ذثگةي پث بدرثت. بثگومان بؤ ئةنجامدان و چةسپاندني ئةم بيركردنةوةية، دةبث دةسةلآتثكي كورديي سةرتاسةري هةبثت، يا دةبث مرؤض خؤي بخاتة ئاستي ئةو بيركردنةوةية و ويژداني خؤي بكاتة دادگةر.

بة لةبةرچاوگرتني تةواوي ئةو ذاستييانةي سةرةوة، پثم واية مامؤستا "كثستةيي" تا ذادةيةك ئةو مةبةستةي مني، كة لةو نامةيةدا هاتووة، شثواندووة و هةر لةخؤذا مني وا ناونووس كردووة، كة دژي دةركردني گؤضارثكي سةربةخؤي كرمانجيم. من هةرگيز نة شتي وام گوتووة و نة هثندةش بةرچاوتةنگ و كورتبين و زاراوةپةرستم. پثشم وا نيية، كة دةبث زمان –چجاي زاراوة- وةك بوونثكي كؤتايي، ذةها، كامص، بثهةصة، بثناتةواوي و پيرؤز، لةبةرچاو بگيرثت و بةكار ببرثت، بةصكة دةبث وةك پرؤژة و ذثذةوثكي بةردةوامي بيرازكارانةي چثكةر، سةير بكرثت. زمان –وةك زؤر شتي ديكة- بة لاي منةوة شتثكي پيرؤز نيية. پيرؤزيي هةموو شتثك –تةنانةت ئايين، هزر و فةلسةفةش- بة لاي منةوة لة ذادةي سوودبةخشين و خزمةتكردني ئةو شتةداية بة مرؤض، دةنا هيچيان پووصثكي قةصب ناهثنن، ئةگةر وا نةبن.

جةنيوةري 1999

 


 


 شاكةلي، ئةمجةد، منداصي كورد و فةرهةنگي كورد لة هةندةران، سوثد 1989، ل62-63.[1]

[2] ذؤژنامةي مثترؤ  "Metro"، سثشةممة 6-10-1998.

[3] كاك تاهير هةورامي، كة ماوةيةك لة "خوثندنگةي بةرزي گةلييFolkhögskolan" لة "بيسكؤپس ئارنوث Biskops Arnö" لة سوثد دةيخوثند، گثذايةوة، كة جارثك كؤمةصثك لةو "زمانةوان و زمانناسانة"ي، كة بؤ كؤبوونةوةيةكي زمانةواني لةوث بوونة، ديوة و لة يةكثكياني پرسيوة، ئةمانة چؤن زمانزانن و لةبارةي زمانةوة چييان كردووة، وةك نموونةش دةست بؤ يةكثك ذادةكثشثت و دةصث ئا ئةوة! كابراش دةصث ئةوة شوان بووة لة كوردستان، كرمانجي باش دةزانثت. پرسياري يةكثكي ديكة دةكات، كابرا دةصث ئةوة لة ئيتاليا چثشتخانةي هةية، كرمانجييةكي باش دةزانثت.،

[4] هةژار، هةنبانةبؤرينة، فرهنگ كردي-فارسي، پثشةكي نوسةر، سروش، تهران1369، ص بيست و سه.

 هاوار، كوثرةوةري و بيرةوةري، 1984، ل73.[5]

[6] گؤت و بثژ لةگةص دوكتؤر كةمال فوئاد، بةشي دووةم، گؤضاري سروة، ساصي پثنجةم، ژمارة39، ذةزبةري 1368، ل31. كاتي بلآوبوونةوةي ئةم گوتارةي دوكتؤر كةمال فوئاد، ئةم باسةم بؤ مام عةزيز قةيتوولي، يادي بةخثر، كة بة ئةبوو سامي(ا‘بوسامي) بةنثوبانگ بوو، گثذايةوة، ئةو، كة خؤي كوردي فةيلي بوو، فةيلي بة لوذ و لوذيشي بة كورد دةزاني، گوتي: "ئةية كي لةي فةنة ئويشت(كث ئاوها دةصثت)"؟ گوتم: "دوكتؤر كةمال فوئاد". گوتي :"ئةية كورةيية(ئةمة كوثندةريية)؟"، گوتم :"سلثمانيةيية"، گوتي: "هةي هةي، وةخودا  ئةية نة دوكتؤرة و نة هويچ، ئةية موزةميديش نيية، با باتة لاي من و ليوا بويشت، بزان وة قامةيةگ زگي نادذنم، ئةگةر لوذ كورد نةوت، دي كي كوردة، وةعةلي كةس كورد نيية(بةخوا ئةمة نة دوكتؤرة و نة هيچ، ئةمة برينپثچيش نيية، با بثتة لاي من و وا بصثت، بزانة بة قةمةيةك زگي نادذم. ئةگةر لوذ كورد نةبثت، ئيتر كث كوردة، بة عةلي كةس كورد نيية)".

 عةلي، كةمال، رةخنة لةسةر گؤت و بثژي د. كةمال فوئاد، سروة، ساصي شةشةم، ژمارة 56، رةشةمةي 1369، ل13.[7]

[8]ئةو باسانة پتر لة نثو "بونيادگةران"دا باوة، شاريش لةكن ئةوان، شاري سلثمانيية، كة بة ذاي ئةوان، تازةگةري و داهثنان و هةموو نوثكردنةوةيةك، هةر دةبث لةوثوة بووبثت و ببثت. سالآني1950 و1960ةكان و ديارة پثشتريش، خةصكي سلثماني، كة بچووايةن بؤ كةركووك، دةيانگوت دةچين بؤ شار. ئةودةمة سلثماني ئةو تايبةتمةندييانةي، كة شار هةيةتي –و لة كةركوودا هةبوون- تثيدا نةبوون.   

[9] هاويني 1984، لة "خوثندنگةي بةرزي گةليي بيسكؤپس ئارنوث Biskops Arnö" لة "بيسكؤپس ئارنوث  Biskops Arnö  " لة سوثد، كؤرسثكي يةك حةفتةيي كرابووة، بؤ باسكردن لة بارةي زمان و مثژوو و ئةدةبي كوردييةوة. نثزيكةي سي چل كوردثك، بةشدارييان تثدا كرد و منيش يةكثك بووم لةوان. فةرهاد شاكةلي و ذةشؤ زيلان، سةرپةرشتكاراني كؤرسةكة بوون. يةكثك لة چالاكييةكاني كؤرسةكة ئةوة بوو، بانگهثشتني هةندةك خةصكي شارةزا و لثزان لة بواري ئةدةب و زمان و مثژووي كورددا بكرثت، بؤ ئةوةي لثكؤصينةوة و باسي ئةزمووني خؤيان، پثشكةش بكةن. يةكثك لةو كةسانةي بانگهثشت كرا، سةيدا"جگةرخوين"ي شاعير بوو. فةرهاد شاكةلي، شاعيري ميواني پثشكةش كرد و پاشان "جگةرخوين" باسي ژياني خؤي و شيعرةكاني خؤي كرد و ماوةيةك قسةي كرد. پاشان گوتيان كث پرسياري هةية با بفةرمووثت. لةبةر ئةوةي "جگةرخوين" پير بوو و گوثي گران بوو، دةبوو ئةوةي، پرسيار دةكات بچثتة تةنيشتييةوة دانيشثت. برادةرثكي كةركووكي پرسياري هةبوو، هةصسا و چووة كني دانيشت و گوتي: مامؤستا ذةئيت چيية بة لةتيف هةصمةت و شيعرةكاني؟ منيش قاقايةكي پثكةنين گرتمي و يةكسةر خؤم پث نةگيرا و هؤصةكةم بةجثهثشت. دواي چارةكة سةعاتثك، كة باسةكة تةواو بوو و هةموو هاتنة دةرث، هةندثك لةو برادةرانة لة منيان پرسي، كة بؤ وام كردووة!. گوتم: برا "جگةرخوين" نةك لةتيف هةصمةت، بةصكة "گؤران"ي شاعيريش بةو مةزنييةي خؤيةوة ناناسثت!.        

[10] ئا. سالآني 1980كان، مامؤستايةك بة نثوي، دوكتؤر عةلي عةبدولقادر(علي عبدالقادر)، خةصكي ناسريية(الناصرية)ي عيراق، لة كؤليژي ئةدةبيياتي زانستگةي سلثماني هةبوو، مامؤستاي مثژوو بوو، دةيگوت:"ا‘هل سليمانية عبالهم كردستان تبدي من گويژة الي قلياسان. واتة: خةصكي سلثماني پثيان واية، كوردستان لة گؤيژةوة دةستپثدةكات تا قلياسان". واتة: كوردستان تةنث شاري سلثمانيية و بةس.

ب. ساصي 1981، تازة هاتبووينة سوثد، يةكثك لةو مالآنةي، كة هاتوچؤمان لةگةصياندا هةبوو، پياوةكة خةصكي سلثماني بوو و ژنةكةشي ئةوروپايي بوو. جاري يةكةم، كة چووينة ماصيان، ژنةكةي لثي پرسين(لة خثزانم و من)، كة خةصكي كوثين؟ ئثمةش گوتمان خةصكي كوردستانين. گوتي كوردستان دةكةوثتة كوثي سلثمانييةوة؟ ديار بوو سلثماني بة لاي ئةوةوة گةلثك لة كوردستان گةورةترة، بثگومان ئةوة ديتني مثردةكةي بوو و ئةو ژنةكةي بةو شثوةية فثر كردبوو، كة خةصكي سلثمانيية و سلثمانييش لة عيراقة و ئيدي وشةي كوردستان فت.

پ. لة ساصي 1991 بة دواوة ذثگةي كوردي كوردستاني عيراق كرايةوة بؤ هاتوچؤي كوردستان. برادةرثك گثذايةوة و گوتي: كؤمةصة كوردثك، كة لة دياربةكرةوة سواري فذؤكةي ئيستةنبوول بووبوون، زؤربةيان خةصكي سلثماني بوون. كوردثكي هةولثري خؤي كرد بة ژووردا و گوتي، كوذينة دةزانن ئيدي پثويست ناكات ئثمة لة ذثگةي توركياوة هاتوچؤي كوردستان بكةين، چونكة هثصي سةفةري ذاستةوخؤ بؤ كوردستان دةكرثتةوة. كوذةكان هةموو وثكذا كرديان بة هةصلآ و خؤشي و گوتيان بة خوا باشة ئيتر لةم سةرثشةية ذزگارمان دةبثت. پاشان پرسييان، باشة فذؤكة لة چ فذؤكةخانةيةك دادةبةزثت؟ ئةو برادةرةش گوتي، لة فذؤكةخانةي هةولثر، ئةوةتا خةريكن چاكي دةكةن. كوذةكان هةموو وثكذا گوتيان، ئةي لةوة! ئةوة چؤن دةبث، چؤن دةبث فذؤكة لة هةولثر دابةزثت و سةفةر بؤ هةولثر بثت!

ت. دةوروبةري سةعات پثنج و شةشي ئثوارةيةكي پاييزي 1988، لة كار دةگةذامةوة، لة وثستگةي مثترؤي نثوةندةكي ستؤكهؤصم، تووشي ناسياوثك بووم، كوردي سلثماني بوو. دواي سلآو و چاك و خؤشي گوتي، كاري چ دةكةيت. گوتم، دةرسي كوردي دةصثمةوة. گوتي بة لاتيني. گوتم، نةخثر بة كوردي. گوتي، بة كرمانجي. گوتم، نةخثر، چونكة ئةو شاگردانةي من كوردي عيراق و ئثرانن و ئةوانيش بة تيپي عةرةبي و سؤراني دةخوثنن. گوتي، نا تؤ دةبث فثري كرمانجي و لاتينييان بكةيت. گوتم، كاكي برا تؤ خةصكي سلثمانيت و تؤ لةكوردثكي هةولثري تثناگةيت، ئةوجا چجاي زاراوةي ديكة، هةركةسثكيش ئةو قسةية بكات، نةدةبوو تؤ بيكةيت. گوتي، بةخوا من كؤمةصثك برادةري هةولثريم هةن و هةر لة سلثمانييش لة زانستگة تثكةلآويم لةگةص هةولثريدا هةبوو. گوتم، جا برا تووخوا ئةوة قسةية، جا منيش برادةري خةصكي ئةمةريكاي خواروو و پاكستاني و مسري و سؤمالي و فلستيني و ذووسم هةن. برادةريي چ پثوةندثكي بة زاراوة و زمان و نةتةوة و ئايينةوة هةية!.

ج. هةژاري موكرياني دةصثت:"لةبيرمة جارث هاوكارث قيت و زيت و لةباري چاويلكةلةچاو، بةنثو خثوي كؤشثك شادةو بذوانامةي خوثندةواري پلةي ژورو، زؤريش گةرمي كوردايةتي، تةوس و توانجي دة مةم و زينةكةم دةگرت كة بؤچي"ببتة"ت نوسيوةو نةت زانيوة شثوي هةولثر ناذةوانة؟! عةرزم كرد چؤنم نوسيبا رةواتر بو؟ فةرموي ئةبوا "ببثتةوانث" بوبايةت كة شثوةي سلثوماني ية! وةناشوكري خودا نةوث ئةم نةخؤشينة گرانة؛ لة مهاباد، سولةيماني، لاي هثندثكيش نوسةراني باديناني لةتةشةنة كردناية. ئةگةر زؤر زو چاري نةكةين، لة شةذةشارو شةذةتاخ دةس بةرنةدةين، ئةم شةذةشاخة وثص نةكةين؟ دةبث –خوا بةوذؤژة نةكا- ئةوةندوكؤكة زمانةش كة لة چوار پةلان، گوثي ساغةو ئاهثكي پثوة نةماوة، لةناخي ئاخدا بنثژين و ئةلفاتيحاي بةعةرةبي بؤ دابدةين". هةژار، هةنبانةبؤرينة، فرهنگ كردي-فارسي، پثشةكي نوسةر، سروش، تهران1369، ص بيست و چهار.

چ. زؤرگلةت لة كوردي مةهاباديم بيستووة، شؤخي بة سنةيي و كرماشاني هاتووة، تةنث لةبةر ئةوةي فارسي بة سةر زاراوة كوردييةكةياندا زاصة.

[11] كورداني خؤبةنةتةوييزان(ناسيؤناليست) ، دةصثن: "پثش ئةوةي هةر شتثك بين، دةبث كورد بين". ئةگةر مةبةست لةمة كوردبوون بثت، پثش سؤران، هةركي، زازا، فةيلي و...بوون، ئةوة باشة، بةلآم ئةگةر كوردبوون، پثش مرؤضبوون، خؤرهةلآتييةتي، ئاسياييةتي، ذؤژهةلآتي ناوةذاستيي بوون بثت، ئةوا پثم واية، هةرگيز لةگةص ژيربثژيدا ناگونجثت، چونكة مرؤضي كورد پثش كوردبووني، ئةو شتانةي ديكةية. كةسايةتي هةر مرؤضثكيش، تةني ناسنامة و ئينتيماي نةتةوةيي ئةو مرؤضة نيية.

[12] ئثستاش دةوصةمةند و بؤرژوازي كورد، پارة و پووصيان لة پثتةخت و شارة مةزنةكاني عيراق(بةغدا)، توركيا(ئةنقةرة، ئيستةنبوول، ئيزمير)، ئثران(تاران، ئيسفةهان، شيراز، تةبريز)، سووريا(ديمةشق، حةلةب)، دةخةنة گةذ و بةرهةمهثنان، چونكة وةك هةموو سةرمايةدارثك –كة بة شوثن جثگةي گةرمدا بؤ سةرمايةكةي دةگةذثت- نايانةوثت پارةكةيان تووشي سةرةذؤيي بكةن و دةشيانةوثت قازانجيش مسؤگةر بكةن. بؤ ئةوانيش كورد و كوردستان و نةتةوة و خاك و ئةو شتانة گرنگ نين، بةصكة قازانج گرنگة. بةوةش پاشكؤيةتي ئابووريي كورد پتر دةچةسپثت.

 نةبةز، جةمال، زماني يةكگرتووي كوردي، بامبثرگ، ئةصمانيا، 1976، ل5.[13]

 باباتاهيري هةمةداني(عوريان).[14]

 سةييد عةبدولذةحيمي تاوةگؤزي مةولةوي.[15]

 مةلاي جزيري و ئةحمةدي خاني.[16]

 نالي.[17]

 كورد دةصث:"ئةگةريان وةشاند، سةوز نةبوو".[18]

[19]بثجگة لةو دوو ئةلفبثية، ئةلفبثي كريليكيش لة نثو كورداني سؤضيثتي كؤندا سةپثنرا. كاتي خؤيشي "قةناتي كوردؤ" لة گؤضاري كؤذي زانياري كورد، بةرگي يةكةم، بةشي يةكةم، ساصي 1973، ل 132-179دا و لة گوتارثكدا بة نثوي "ل بابةت نضيسكار، زمان و، ئةلفبايث پةرتوكثت دينث ئثزيديان"، ئةلفبثيةكي بة نثوي ئةلفبثي ئثزدي بلآو كردةوة. ئةم ئةلفبثية ئيزديية لةم دواييةدا لة كوردستاني عيراق وةك كتثب لة چاپ دراوة.

 [20]شاكةلي، ئةمجةد، گيروگرفتي ئةلفبث و ديالثكت لة زماني كورديدا و چةند سةرنجثك، يةكگرتن، ژمارة 13ي ساصي 1991، ل77-95. ئةم گوتارة لة گؤضاري"هةصةبجة"شدا بة چةند بةشثك بلآو كرايةوة. هةروةها بنؤذة: شاكةلي..، منداصي..، ل13، 60-61.

[21] بثشكچي، ئيسماعيل، خوثندكاري كورد، ذثكخراوي سؤسياليستي كورد لة ئةوروپا –سؤكسة- دةري دةكات، ژمارة 26، گةلاوثژي 2610-1998، دوا لاپةذة.

[22]  لة ذؤژهةلآتي كوردستان و بة تايبةت لة دةضةري سنة و پاوة و ئةو ناوة، وشةي "كوردستانات"م ژنةفتووة، كة مةبةستيان ناوچة جياوازةكاني كوردستان بووة.