مةلاي جزيري، شاذثگةي سؤفيگةري و كلاسيزم لة ئةدةبي كورديدا

ئةمجةد شاكةلي

 

ئةگةر بمانةوثت لثكؤصينةوةيةكي پوختة و پاكژ، لة سةر شاعيري هثژا و پايةبةرزي كورد، مةلاي جزيري بنووسين، دةبث پثش هةموو شتثك، ئاوذثك لةو سةردةم و چةرخ و ذؤژگارة بدةينةوة، كة جزيري تثدا ژياوة. بؤ ئةو مةبةستةش سةرنجثك لة ميرنشيني بؤتان پثويست دةبثت. ميرنشيني بؤتان، كة باژثذي جزيرة پثتةختي بووة، يةكثك بووة لةو ميرنشينانةي كورد، كة سةردةمثكي زؤر فةرمانذةوايي و دةسةلآتي ميرةكاني، گةلثك ناوچةي كوردستاني گرتووةتةوة. "سولةيمان كوذي خاليد"، يةكةم فةرمانذةواي ئةم ميرنشينة بووة[1]. بؤتانيش وةك هةموو ناوچةيةكي ديكةي كوردستان، هةموو دةمثك بةر هثرشي دوژمنان كةوتووة. دةمثك مؤگؤل و دةمثك تاتار و گاضثكيش ئيلخاني و جةلايري و مةذي سپي و مةذي ذةش، كة هةموويان هةوصي كاولكردن و داگيركردنيان داوة[2]. ئيتر ئةو ميرانةي بؤتان، لة هةموو سةردةمثكدا، بةرةنگاري ئةو هثرشانةيان كردووة و ميرنشيني بؤتان تا سةردةمي "بةدرخان پاشا"، كة ساصي 1227ي مشةختي/1812ي زاييني بووة بة فةرمانذةواي جزيرة ماوة و لةو سةردةمةشدا دةسةلآتيان بة سةر "وان و مووسص و ذةواندز و سابلآخ"دا هةبووة و قةلآكاني "شةنگار و وثرانشار و سيوةرةك"يشيان گرتووة و قةلآي دياربةكر و شارةكاني "شنؤ و ورمث"يش دةبندةستي واندا بوون، بةلآم ئةو دامودةسگا و سةصتةنةتةيش، خوا بة كوردي ذةوا نةبيني و فةرماندةي هثزةكاني بةدرخان پاشا، "مير عيززةدين شثر"، لة جةنگةكانيدا دژ بة توركةكان، خيانةتي كرد و خؤي دا بة دةست دوژمنةوة و بة خؤي و توركةوة، بةدرخان پاشايان ناچار كرد، بؤتان بةجث بهثصثت و دةنثو قةلآي "ئاروخ"دا خؤي حةشار بدات، تا جبةخانة و بژثؤيان لثبذا و لةگةص دوو كوذيدا، بة ديل گيران و تثكشكان. ئةمةش لة ساصي 1263ي كؤچي/1848ي زايينيدا بوو[3]. ئيتر ئةو ميرنشينةيش لةبارچوو.

 جزيرة، وةك نثوةندثكي فةرهةنگي و ذؤصي لة پةيدابووني زماني ئةدةبي و شيعري كلاسيكي كورديدا:

جزيرة، يةكثكة لة باژثذة بةنثوبانگةكاني كورد، كة گةلثك بةيت و هؤزان و گوتني پثدا گوتراوة و هةصدراوة و داستان و چيرؤك و بةسةرهاتي زؤريشي لث دةگثذنةوة و باسي كؤشك و تةلار و شانشين و باصةخانة و شوثنةواري دةكرثت، كة لة فةرهةنگيي ئةدةبي كورداندا، پاية و جثگةيةكي ديار و بةرزي هةبووة[4]. جثگة و ذثگةي جزيرة و باري جوگرافي، يارمةتييةكي زؤري داوة، بؤ ئةوةي ببثتة پرد و پةيوةستثك لة نثوان باكوور و باشوور و ذؤژاوا و ذؤژهةلآتي كوردستاندا. جوولآنةوةيةكي بازرگاني، لة نثوان ناوچةكاني بؤتان و جزيرةي پثتةختدا و لة نثوان جزيرة و دياربةكر و هةكاري و ئامثدي و مووسصدا، هةبووة و كذين فرؤتني ئاوريشم و خوري و مةذ و مالآت و كووتاص و بةرهةمي كشتوكاصي و پيشةسازيي بچووك هةبووة[5]. هةرچةندة ئةو بازرگانييةش لة چوارچثوةيةكي تةسكدا خؤي نواندووة، بةلآم لةگةص ئةوةشدا ذؤصي خؤي هةبووة و كاروانان بةوثدا تثپةذبوون و جموجووصثكي ئابووري دروست بووة و خةصك كاري بةوث كةوتووة و ذووي تثكردووة. ئةو بار و دؤخ و ذؤصة جوگرافي و ئابوورييةش، كارثكي وايان كردووة، كة جزيرة ئةوةي بؤ بذةخسثت، ببثتة مةصبةندثكي فةرهةنگي و ذةوشةنبيري لة كوردستاندا. ئةم ذاستييةش لة ژمارةي مزگةوت و خوثندنگة و جثي بلآوكردنةوةي خوثندةواريدا، وةدةر دةكةوثت. لة چةرخي پازدة و شازدةي زاييندا، ژمارةيةكي زؤر مزگةوت و خوثندنگة، لة دةضةرا بؤتان هةبوونة و شاري جزيرة بة تةنث خؤي، گةلثكي تثدا بوونة. لةو خوثندنگانةيش سالآنة ژمارةيةكي زؤر خوثندكار و زانا، خوثندني خؤيان تةواو كردووة و بةصگةنامةيشيان وةرگرتووة و بوون بة بةرپرس و كارامة، لة بلآوكردنةوةي ئايين و هةموو جؤرة زانست و زانيارييةك لة كوردستاندا. ميراني بؤتان ئارةزوويان لة بلآوكردنةوةي ذةوشةنبيري و نةهثشتني نةزانين بووة و هةوصيشيان بؤ داوة، هةر بؤيةش خوثندنگة و مزگةوتيان دروست كردووة و زانا و ذةوشةنبير و ئوستادثكي فرةيشيان بؤ شاگرداني كورد، پةيدا كردووة. لة گشت لايةكي كوردستانيشةوة، خةصك بؤ خوثندن، ذوويان لةو مةصبةندة كردووة. بةصگةش بؤ سةلماندني ئةم ذاستيية ئةوةية، كة گةلثك زانا و هؤزانضان و ذةوشةنبيري كورد، لة سةدةكاني پازدة و شازدةوة تا نيوةي سةدةي نؤزدةيش، خوثندنيان لة جزيرة تةواو كردووة[6]. بؤ نموونة مةولايان: "موحةممةد بةرقةلعي"، "ئةبوبةكر"، "حةسةن سوورچي"، "سةييد عةلي"، "زةينةددين بةبي" و گةلثك زاناي مةزني تر، كة هةمووان لة سةردةمي "بةدربةگ كوذي شاعةلي بةگ"دا، لة جزيرة حةواونةتةوة و خوثندنيان تةواو كردووة[7]. يةكثك لةو ميرانةي بؤتان، كة دؤستي مةلا و فةقث و زانا و خوثندةواران بووة و زؤري خؤشويستوون "مير شةرةفي كوذي خان ئةبداص" بووة، كة كةمتةرخةمي نةكردووة و مةردانة خوثندنگة و مزگةوتثكي زؤري لة شاري جزيرةدا ساز داوة و ماص و سامانثكي زؤريش بؤ تةرخان كردوون[8]. "مزگةوتي سؤر"، "ميرشةرةف" بنياتي ناوة و چةندين گوند و عةرد و داهاتي، بؤ بةذثوةبردني تةرخان كردووة. "مةلاي زضنگي"، نووسةري كتثبي "العقد الجوهري في شرح ديوان الشيخ الجزيري"، لة دةرفةتثكدا و لة كاتي خؤيدا، هةندث دةفتةر و تؤمار و نووسراوي ذةسميي بةرچاو كةوتووة، كة باسي خوثندنگة و مزگةوتةكاني ئةو سةردةمةي جزيرةي تثدا بوون و "زضنگي"، سةري سووذماوة، لة پوختةيي و ذثكوپثكي و بة تفاقي ئةو خوثندنگانة و ژوورةكاني مامؤستا و شاگردان، كة هةموو وثكذا خوثندن و خواردن و حةوانةوةيشيان هةر لةوث بووة و بة خؤذايي ژياون و ميري چاوتثر و هثژا، ئةركي بةخثوكردني ئةواني وةئةستؤي خؤي خستووة. شاگردةكان، كة كار و پيشةيان تةنث خوثندن بووة و مامؤستاكانيش وانةگوتنةوة و هةمووانيش بة باشي و ذةزامةندي ژياون. بةمةدا دةردةكةوثت، كة ميرةكاني جزيرة، هةوصثكي زؤريان داوة بؤ بلآوكردنةوةي خوثندن و زانست و دارايي و دراوثكي زؤريشيان بؤ ئةو مةبةستة تةرخان كردووة[9]. بة پثي ئةو بارودؤخةي جزيرة و بؤتاني تثدا بووة لةو سةردةمةدا، گومان لةوةدا نامثنثت، كة زةمينةيةكي ئةوتؤ دروست بووة و بارثكي وا هاتووةتة كايةوة، كة ببثتة بنكة و نثوةندثكي فةرهةنگي و لة ناوچة و قوژبنة جياوازةكاني كوردستانةوة، خةصك بؤ خوثندن بيگاتث. زمانيش ئةگةر شوثن و ذةوش و كاتثكي واي بؤ بذةخسثت، پثش دةكةوثت و گةشة دةكات. لةوثش سةرةتاي زمانثكي ئةدةبيي كوردي بة زاري كرمانجي ژووروو، سةري هةصدا و شيعري كلاسيكي كوردييش، هةر بةو زارة گةلآصةي كرد و لة مةلاي جزيري مةزندا، كة ذثبةر و پثشةنگ بوو لةوةدا خؤي نوواند.

ژياني مةلاي جزيري:

لةبةر ئةوةي نووسينةوةي مثژوو لاي كورد، كارثكي زؤر كؤن نيية، ئةويش بة هؤي ئةو بار و ذةوشةي، كة هةموودةم كوردستان و كوردي تثدا ژياوة، داگير و دابةشكراو و بثدةوصةت و بندةست، وةك زؤربةي زؤري ذووداوة مثژووييةكاني كورد و زؤربةي ناوداران و مةزناني كورد، ژيننامةي "مةلاي جزيري"ش زؤر ذوون و ئاشكرا نيية، بة تايبةت ساصي لةدايكبوون و كؤچكردني، بگرة و بةردةيةكي زؤري لة سةرة و بيروذاي جؤراوجؤر و جياواز لةو بارةيةوة هةن و نووسةران لة سةري ذثكنةكةوتوون، بةلآم بة گشتي لة سةر ئةوة پثكهاتوون، كة ناوي "شثخ ئةحمةد" بووة و لة جزيرا بؤتان، كة باژثذثكة لة باكووري كوردستان، لةدايك بووة و نازناوي لة شيعردا "مةلا" و جارجاريش "نيشاني" بووة. مةلا بة واتاي: زانا لة زانستي ئاييني و عةرةبيدا، بؤ نيشانييةكةيشي دةصثن: نيشان يا ئامانجي تيرة، كة مةلا نيازي وا بووة: بة تيري ئةضين پثكراوة، يا مةبةستي خاصي سةر گؤناي يار بووة، كة كرمانجان بة خاص دةصثن: نيشان[10]، واتة: خؤي بةو خاصةوة ناو ناوة، كة لة ذوومةتي "سةلما"وة دياري داوة. لةو نووسةرانةي، كورد و بياني، كة هةوصيان داوة، لة بارةي ژياني "مةلاي جزيري"يةوة بكؤصنةوة: دوكتؤر "بلةج شثركؤ"، كة ساصي 1160ي زاييني بة ساصي كؤچكردني "جزيري" دادةنثت[11]. بثگومان ئةگةر "جزيري" حةفتا ساصثكيش ژيابثت، وةك زؤر نووسةر دةصثن، دةبث دةوروبةري 1090ي زاييني لةدايك بووبثت، بةلآم "موحةممةد ئةمين زةكي"، واي دادةنثت، كة مةلا لة نيوةي دووةمي سةدةي شةشةمي كؤچيدا ژياوة و لة سةردةمي "عيمادةددين زةنگي"دا، كة لةو سةردةمةدا فةرمانذةواي مووسص بووة[12]. "عةلائوددين سةجادي"، زياتر لة هةمووان هةوصي ئةوةي داوة لةمةذ ژياني مةلا شتثك وةدةست بهثنثت و ژياني "جزيري" خستووةتة نثوان سالآني 1407-1481ي زايينييةوة، بثجگة لةوةش وةسفثكي ئةوتؤي مةلاي كردووة، لة بالآ و سةر و سمثصةوة تا دةگاتة چاو و برؤ و دةست و پةنجة و ذةنگ و ديمةن و جل و بةرگ، هةر دةصثي بؤ خؤي ديويةتي و لةگةصيدا ژياوة[13]. ئةو بيروذايانةي سةجادي زؤر جثگير نةبوونة و زؤر نووسةر گوماني لث دةكةن. "ساديق بةهائوددين ئامثدي"، لة بنةذةتةوة ذا و بؤچوونةكاني "سةجادي" هةصدةوةشثنثتةوة و لةو باوةذةداية، جزيري لة نيوةي سةدةي پازدةي زاييندا ژياوة و لة دواي ساصي 1481ي زايينيش هةبووة[14]. هةربؤيةش بؤ چةسپاندني قسةكاني خؤي و پووچكردنةوةي ذايةكاني سةجادي، ئاماژة بة "د. ن. مةكنزي" دةكات و دةصثت:"مامؤستا سةجادي د روهنكرنا چةرخث جزيري تثدا ژي سةركةضتي نينة"[15]. لثرةدا مرؤض هةندث بيروذا و بؤچووني "مةكنزي" وةبير دثتةوة، كة گةلثك جار هةوصي ئةوةي داوة، كورد بة خةصكثكي يا گةلثكي نوث دابنثت و مثژووي كورديش بة تةماوي و تاريك و كةمبةصگة. بؤ نموونةش ذايةكاني لة مةذ ئةسص و ذةگةزي كورد و پثوةندي كورد بة مادةوة و كاريگةريي زماني فارسي لة سةر زماني كوردي، كة "تةوفيق وةهبي" لة نووسينثكيدا بة نثوي "بنةچةي كورد و زمانيان"، بةرپةرچي قسةكاني مةكنزي دةداتةوة[16]. بثجگة لةوةش "مةكنزي" لة نووسينةكةيدا، بة نثوي "مةلاي جزيري و فةقث تةيران"، بةم جؤرة دةست پث دةكات:"لةمةذ شاعيراني كؤني كورد شتثكي كةم زانراوة. دةستنووسي كارةكانيان كةمن و بة زؤرييش دةنثو نامةخانةي تايبةتي خةصكدا هةصگيراون و شاردراونةتةوة، تةنانةت ئةم زانياريية كةمةش لة بارةي ژينيانةوة، كة لة لايةن نووسةراني جياوازةوة نووسراون، گةلث جار دةگةص يةك ناگونجثن و دژ بةيةكن. لةبةر ئةوة ئةو كةمةذاستييةي، كة دةكرث بچنرثتةوة، هثندةي تر هثژا و بة نرخ دةبث. . . "[17]. هةرچةندة ئةم ذايةي "مةكنزي"، ئةگةر نيازي ئةوةش بووبثت، كةمبايةخيي ئةو زانيارييانةي، لة بارةي شاعيراني كةوني كوردةوة هةن، پثشان بدات و نةگونجان و ناكؤكي ذا و بؤچووني نووسةراني جياواز و دژبةيةك دةرخات، لة هةمان كاتدا هةصگرتن و شاردنةوةي دةستنووسي كاري شاعيراني كةوني كورد لة نثو نامةخانةي تايبةتي خةصكدا، ئةوةي كة لة سةرةتاي ئةم نووسينةدا هاتووة، دةسةلمثنثت. "مةكنزي" دواي ئةوةي لة ذايةكاني "مةلا مةحموودي بايةزيدي" دةكؤصثتةوة، لة بارةي "سةجادي"يةوة دةبثژثت: "سةجادي لةمةذ ژياني مةلاي جزيرييةوة، لة زةمينة و ذوانگةيةكي زؤر ذوونةوة دةست پث ناكات". "مةكنزي" بةردةوام دةبثت تا دثتة سةر ئةو ذايةي، كة "موفتي"، بثگومان مةبةست "مةلا ئةحمةدي زضنگي"ية، لة بؤچوونةكانيدا لةمةذ "جزيري" و ژياني وي زياتر لة ذاستييةوة نثزيكة و دةگاتة ئةو باوةذةي، كة مةلا لة 980-1050ي مشةختي، كة دةكاتة 1570-1640ي زاييني ژياوة و لة سةردةمثكدا، كة "فةقث تةيران"يش ژياوة[18]. "مةلا ئةحمةدي كوذي مةلا موحةممةدي بؤتي زضنگي"، پثيواية، كة "جزيري" لة كؤتايي سةدةي دةيةمي كؤچيدا ژياوة و لة 950ي كؤچي بةدواوة و هاوچةرخي "مير شةرةفخاني كوذي ميرئةبداص" بووة، كة لة ميرةكاني "ئازيزان" بووة و ماوةيةكي زؤريش فةرمانذةوايي دةضةري جزيرةي كردووة[19]. هةروةها ئةو بؤچوونةي خؤي دووپات دةكاتةوة و دةصثت:"بة تةواوي و ئاشكرا دةتوانم بصثم، كة مةلاي جزيري لة كؤتايي سةدةي نؤهةمي كؤچيدا لةدايكبووة و تاوةكو دواي هةزاريش ماوة و لةوانةشة گةيشتبثتة پةنجاي دواي هةزار و پتر. . "[20]. "قةناتث كوردؤ"، ذاي واية، كة "مةلاي جزيري" لة سةدةي دوازدةيةمدا ژياوة و مةبةستي سةدةي دوازدةي زايينة و ذايةكةيشي دةگةذثتة بؤ "وةزيري نادري" ناوثك، كة گواية لة نووسينثكيدا لة سةر "جزيري" باسي ئةوةي كردووة[21]. "هةژاري موكرياني"، پثيواية، تةواوي ئةوانةي لة "مةلاي جزيري" دوواون، ئةگةر لة شيعرةكاني مةلا بگةيشتبان، لةمةذ ژيننامةي تووشي ئةو هةرا و گوصمةز و فةرتةنةية نةدةبون. ئةو لةو باوةذةداية، كة "جزيري" لة سةدةي يازدةي كؤچيدا ژياوة[22]. هةر يةكة لةو نووسةرانةي، لة بارةي "مةلاي جزيري"يةوة نووسيويانة، كؤمةصثك بةصگةي بؤ بيروذاكاني خؤي هثناوةوةتةوة و ذاستيي خؤي سةلماندووة. بثگومان هةموو نووسةرثكيش بؤي هةية چي بة ذاست دةزانثت، ئةوة بثژثت، بةلآم دةتوانم بصثم، خوثندةواري كورد و خةصكي بيانيش تا ئثستا و سةدلةسةد نازانن، "مةلاي جزيري" لة كةييةوة تا كةي ژياوة. ئةمةش ذةنگة لثكؤصينةوةي زياتر و زانستانة بيگاتث، نةك تةنث بؤ "جزيري"، بةصكة بؤ هةموو مثژووي كورد. ئةز لةو باوةذةدام، پةسنة بةناوبانگةكةي "جزيري" بؤ ميري جزيرة، كة "ميرشةرةف كوذي ئةبداص خان" بووة، نةك "عيمادةددين زةنگي"، كة پايةبةرزي و لثهاتوويي و جوامثري و دةسةلآتي ئةو ميرة نيشان دةدات و خؤشگوزةراني جزيرة لة سةردةمي ئةودا دةگةيةنثت، باشترين بةصگةية بؤ ئةوةي، كة "جزيري" لة سةردةمي ئةو ميرةدا ژياوة و ئةو "ميرشةرةف"ةيش بة پثي "شةرةفخاني بدليسي"، كة لة شةرةفنامةكةيدا باسي تا ساصي 1005ي كؤچي/1596ي زاييني دةكات، هثشتا هةر زيندوو بووة، چونكة ناوي خستووةتة نثو شةرةفنامةكةيةوة و باسي لثوة كردووة[23]. ئةو گؤذينةوةي شيعرةيش، لة نثوان "جزيري" و "فةقث تةيران"دا ذوويداوة، كة "فةقث" شيعري بؤ "جزيري" ناردووة لة ساصي 1031ي كؤچيدا[24] و "جزيري"ش وةرامي داوةتةوة، بةصگةيةكي ديكة دةداتة دةستةوة، كة "جزيري" و "فةقث تةيران"، لة سةردةمثكدا ژياون. ئةگةر "فةقث تةيران" وةك "مةكنزي" باوةذ دةكات لة ساصي 1000-1070ي كؤچي/1590-1660ي زايينيدا ژيابثت[25] ئةوا "جزيري"ش هةر لةو سةردةمةدا ژياوة، كة ديسانةوة دةكاتة سةردةمي "ميرشةرةفي خان ئةبداص"، كة ئةويش لة سةدةي يازدةي كؤچيدا بووة، بؤيةش "جزيري" پةسني داوة، چونكة لةو كاتةدا ژياوة، واتة: سةدةي يازدةي كؤچي، كة ذةنگة لةگةص "خاني"شدا زؤريان بةين نةبووبثت.

شيعر لة كن مةلاي جزيري:

سةرنجدان لة شيعري "مةلاي جزيري" ئةوةمان بؤ دةردةخات، كة مةلا لة فؤرمدا و لةو جؤرانةي، كة بةكاري بردوون، سوودثكي زؤري لة شيعري ذؤژهةلآتيي وةرگرتووة و بة تايبةت فارسي و عةرةبي. لة ناوةذؤكيشدا، شيعرةكاني جزيري، سؤفيزم و شيعري كؤمةلآيةتين. مةلا وةك زؤرينةي زاناياني ئةو سةردةمةي كورد، سؤفي بووة و لة ئةضينداريةتي خؤشةويستة ذاستينةكةيدا تواوةتةوة و شيعري ئةضينداريي لة عيشقي ذاستةقينةدا گوتووة و لة بابةتةكاني تري زانستدا دةستثكي بالآي هةبووة. "جزيري" وةك سؤفييةك جةزبةيةكي يةزداني گرتوويةتي و بؤن و ئاوازثكي سؤفييانة، دصي هةژاندووة و مةستي شةرابي ئةضيني ذاستي بووة تا گةيشتووةتة عيشق و خؤشةويستيي يةزدان و تثيدا نوقم بووة. هةصبةستةكاني لة ذواصةتدا مةستي و دصدارين و لة ناوةذؤكيشدا، گةيشتن بة پايةبةرزةكاني خؤشةويستي شاي زانايانة، كة ئةويش يةزدانة[26]. "عةلائةددين سةجادي" وةسفثكي نايابي "جزيري" دةكات و لة خاكي بؤتان و لة زةرياي تةسةووفيشدا، بة پةيامبةري سةردةفتةري شيعري تةذي ئةضيني دادةنثت. لة نثو كوردانيشدا بة دصزيندووي بيندرثژ و پةلهاوثژ، ئةمةش ئةوة دةسةلمثنثت، كة بيري "جزيري" ئاوثنةيةكي بثگةردة بؤ سؤفيياني خوداپةرست و گةشتيشي شاوثنةيةكي سةرهةردة بؤ فةيلةسووفاني ذاستيپةرست[27]. بة ذاي سةجادي، وةنةبث جزيري، هةر مةينؤشي بادةي ئةضين يا سةرخؤشي كؤذي تةسةووف بووبثت و هيچي دي، بةصكة لة يةزدانناسي و فةلسةفةشدا، چووةتة نثوجةرگةي كؤذي فةيلةسووفةكاني يؤنانةوة و لةولاشةوة چووةتة ئةو كؤنگرةيةوة، كة زاناياني ئيسلام و نائيسلام، تثيدا كؤبوونةتةوة و هةموو باس و خواسثكيان، هةر يةزدان و فةلسةفةي يةزدانييةت بووة[28]. "قةناتث كوردؤ"، لة "تاريخا ئةدةبياتا كوردي"يةكةيدا، كة سةرچاوةي ذايةكاني لةمةذ جزيري، بؤچوونةكاني "وةزيري نادري"ية و ئةو دةيصثتةوة، وا پثشان دةدات، كة "مةلاي جزيري" ئثزدي بووة و لة هؤزي حةسةني ئثزدييانة و بة چثژ و كةيف و سةفاي خؤيدا، هةصيداوة و ستراوة و بؤ ذةنگ و ذووي سروشت و ئةضين و شةراب نووسيويةتي و دواييش، كة حةزي لة كچي"مير عيمادةددين" كردووة –مةبةستيش "مير عيمادةددين كوذي ئةكسان قةرة"ية، لة عةشيرةتي بؤتان- شيعري دصداري گوتووة و ئةضيني خؤي و كچي ميري، لة شيعردا باس كردووة و كة ميريش بةو كةينوبةينةي زانيوة، ويستوويةتي كچةكةي بدات بة مةلا، وةلث مةلا نةيويستووة كةنيشكة ئيسلامثك ببثتة هاوسةري[29]. جارث پثشةكةي مير عيمادةددين لة ئارادا نةبووة و مةلاش لة سةردةمي ئةودا نةبووة و بةصكة لة ذؤژگاري ميرشةرةفدا بووة، كةوابثت مةلا و ميرعيمادةددينثك، كة نةديدة و نةناسي يةكدي بوون و باوكيشيان پثكةوة لة مزگةوتثكدا نوثژيان نةكردووة و يةكدييان ناس نةكردووة، چؤن و كةي و لةكوث، مةلا حةزي لة كچي ئةو كردووة؟ ئةمة ديوثكي باسةكة و لة ئالييةكي ديكةيشةوة، بة خوثندنةوةي شيعري مةلادا، زؤر چاك و ذاست و ذةوان، وةدةردةكةوثت، كة مةلا ئيسلامثكي تةواو ئيسلام و بث پثچ و پةنا بووة و زؤرينةي شيعرةكانيشي تژين لة ئايةت و وشةي قورئان و ناوي خودا و پةيامبةران، جا كابرايةكي ئثزدي باوةذ، بؤچي دةبث لة بيروباوةذي فةلسةفةي ئيسلاميدا خؤي بتوثنثتةوة؟ ذاستة خةصكثكي زؤري كورد، لة پثشدا ئثزدي بوونة، لث جزيري بة خؤي وةك ئايين و باوةذ ئثزدي نةبووة. ذةنگة باوباپيراني لة كاتيخؤيدا ئثزدي بووبن. "ساديق بةهائوددين"يش لةو باوةذةداية، كة جزيري مرؤضثكي سؤفي و لةخواترس بووة و بؤ گةيشتن بة ئامانجةكاني خؤي، كة نثزيكبوونةوةي يةزدانة، ذثباز و تةريقةتي نةقشبةنديي لة تةسةووفدا گرتووةتة بةر[30]. "مةلاي زضنگي"يش باسي ئةوةي كردووة، كة جزيري لة سةر تةريقةتي نةقشبةندي بووة[31]. جزيري خوداناسثكي ذاست بووة و لة خوداپةرستيدا، هثندة قووص بووةتةوة، كة باوةذي بة توانةوة لة نثو بووني خودادا، هةبووة و گةيشتووةتة پلةي يةكبوون لةگةص خودادا و هيچ شتثكي ديكةي بثجگة لة خودا، لة كن وي نرخي نةبووة و لة گشت شتثكدا خوداي وةدي كردووة. بةو پثية مرؤض دةگاتة ئةو ئةنجامةي، كة جزيري باوةذي بة يةكيةتيي بوون "وحدة الوجود" هةبووة، كة دةكاتة ئةوةي هةموو بوون يةك شتة و هةموو شتثكيش بةشثكي خوداي تثداية و بوون و خودايش يةك يةكةن. ئةو دةبثژث:

ميننةت ژ خوداثث كو ب عةبدث خؤ مةلايث ئيكسيرث غةمي عيشق نة دينار و درةم دا

ئةوانةي لة تةسةووف دوواون و قووصبوونةوة، باوةذيان واية، كة هةموو خؤشةويستييةك لة كن سؤفي، خؤشويستني خوداية و خةريككردني دصة بة ئةضيني ذاستةقينةوة. مةلا بةو زمانة كورديية پاراو و ناسكةي، كة شيعري دصداريي تةذ و بةجؤش و پذهةستي ناسكي پث گوتووة، تةنانةت ئةگةر دصيشي بةو كيژة كوردة "سةلما" ناوةيش دابثت، كة چةندة شؤخ و شةنگ و ناسك و نازدار و لةبار بووبثت و خودا هةرچي جواني و ذندي هةية بةوي دابثت، مةلا لة نثو چاواني ئةو كيژةدا، خوداي وةدي كردووة و ئةضينةكةيشي هةر بؤ خودا بووة و بةو كيژةشدا هةصيداوة، چونكة هةموو توانست و شاكرد و جوانيي خودا هةية، لة ذووي ئةو شؤخة دنياييةيدا ديوة و لةو ئةضينة مةجازييةوة بةرةو ئةضينة مةزن و ذاستينةكة چووة[32]. جزيري بة مةيي خؤشةويستي يةزدان مةست بووة[33]. لة عيرفاندا، مةلاي جامي و مةولاناي ذؤمي بةصخيشي پث ذاناگةن[34]. دةنثو خةصكي ئةدةب و ذةوشتدا، تةنث سؤفييةكان مؤسيقايان بة مةسةلةيةكي ذةوشتيي زانيوة و لة ذوانگةي فةلسةفةييةوة بؤي چوون و هةستيان بة پثويستيي چذيني شيعر بة گؤراني و لة هةموو جثگةيةكدا كردووة و لايان پةسةند بووة. مةلاي جزيريش گؤراني و مؤسيقاي بة مةسةلةيةكي دژ بة ئايين نةزانيوة. مؤسيقا لة كن جزيري دةربذينثكي سيمبؤصيية لة عيشقي يةزدانيي و وةرگثذاني ئةضينة لة توانستثكي دةرووني و ذؤحيي شاراوة بؤ چةند سيمبؤصثكي دةروونيي ئاشكراكراو، كة هةست و هزرة شاراوةكاني دةرووني دصداري پثث دةردةبذدرثت. ئاواز پةردة لة سةر هةموو نهثنييةكان لا دةدات و لة شثوةي دةربذيندا خؤي دةنوثنثت. جزيري مؤسيقا و ئاوازي بة جؤش و خرؤشي، بة ئاوازثكي خاوثني دةرووني و بة ذزگاربووني لة پيسي و ناپوختةيي ژياني هةستپثكراوي ماددي داناوة. بثهوودةيي نك جزيري پثوةندي بة مؤسيقاوة هةية. ذؤژي بثهوودة ئةو ذؤژةية، نة ئاواز و نة مؤسيقاي تثداية. مةبةستيشي لةوة ئةوةية، كة ئةو ذؤژةي يادكردنةوة (زيكر) و ويردي خوداي تثدا نةبثت، ذؤژثكي ذاستةقينة نيية و بة فيذؤ دةذوات[35]. جزيري گةلثك جار باسي شمشاص و ساز و ئاوازي كردووة و وشةي زؤريشي بةكار بردووة، كة پثوةنديان بة دةنگةوة هةن، وةك دةنگي مةل و برووسكة و زةنگ، كة هةموو ئةو زايةصة و دةنگدانةوةية دروست دةكةن، كة دةگةص دةنگي هةتاهةتايي و بثكؤتاييدا –كة ئةويش يةزدان خؤيةتي- تثكةص دةبن. دةنگ، ئاواز، مةي، جواني، بيركردنةوة، هةست، هةموو ئةمانة، هؤن بؤ دةربذيني خؤشةويستي بثكؤتايي و قووصترين و مةزنترين خؤشةويستي، كة ئةويش خؤشةويستي و تثكةصبووني يةزدانة. جزيري پياوثكي هةصكةوتوو و زانايةكةي مةزن و لثهاتوو بووة لة سةردةمي خؤيدا، نةك تةنث لة جزيرا بؤتان، بةصكة لة كوردستان و خؤرهةلآتي نثوةذاستيشدا. ئةو سةروةري زانا و ذةوشةنبيراني چةرخي خؤي و پثش خؤي بووة و هةر لةبةر ئةوةشة، كة" ئةحمةدي خاني"ي نةمر لة شاكارةكةيدا "مةم و زين" پثش هةمووان لة شاعيراندا نثوي جزيري هثناوة. جزيري بةوةي، كة هةصبةستي بة زماني كوردي نووسيوة، كارثكي يةكجار گرنگي كردووة، لة پاراستني زماني كورديدا و هةر لةبةر ئةوةشة، زياتر خؤشةويست بووة لة نثو كورددا، هةر بؤيةش بؤ خؤي گوتوويةتي:

گةر لوئلوئث مةنسوور ژ نةزمث تو دخوازي وةر شيعرث مةلث بينة تة ب شيرازي چ حاجةت

نيازي جزيري، لةو شيعرةدا ئةوةية، كة ئةگةر ميللةتي كورد، هةصبةستةكاني ئةو بة زماني شيريني زگماكي خؤيان، كة ئةويش كورديية، بخوثننةوة و ئاوازي بؤ دابنثن، چ جار پثويستيان بة زماني بياني نيية. ئةوةش دةگةيةنثت، كة جزيري هيچ كاتثك خؤي لة شيرازي، ئيدي كام شيرازي بثت، سةعدي يا حافز، بة نزمتر يا كةمتر نةزانيوة. شيعرةكاني جزيري هثندة ذثك و ذةوان و بةتام و پذواتان و لة كثش و سةنگ و هةموو لايةكييةوة تةواون و چ خوار و خثچييةكيان تثدا نيية و زمانيشي شيرين و پاراو و پاكة. شيعرةكاني جزيري گةلث جاران كراونةتة گؤراني و بة ئاوازةوة گوتراون و لةبةركراون، بة تايبةتي دةنثو ديوةخانان و مزگةوتاندا. جزيري لة ذيزي شاعيراني خؤرهةلآتي ناضيندا بووة و ململانثيشي دةگةص واندا كردووة، بةصكة لةوانيش لة هةندث لايةنةوة بالآتر بووة. جزيري خوداني خوثندنگةيةكي تايبةتة لة ئةدةبي كورديدا، لة ذؤژهةلآت و ذؤژاوا و باكووري كوردستاندا. جزيري كثش و قافييةي شيعرةكاني و نةخوازةصلآ هةصبةستة ئةضينداري و سؤفييةتييةكاني، زؤر جوان و پوختة هؤنيوةتةوة و ذازاندووةتةوة، كة هةر لة خؤي دةوةشثتةوة. هةرچةندة چةند پرسثن عةرةبي و فارسي و جارجاريش توركي، لة شيعرةكانيدا هةن، ئةوة كاريگةريي ئاييني ئيسلام و زماني ئةو ئايينةية، كة عةرةبيية، دةگةيةنثت لة سةر زمان و هةموو كارثكي ذةوشةنبيري، كة لةو سةردةمةدا تةنث شيعر هةبووة. بثجگة لةوةش جزيري شارةزايي و پسپؤريي تةواوي لةو زمانة بيانييانةدا و بة تايبةت عةرةبي و فارسي هةبووة و گةلثك جاريش بةو زمانانة و تثكةص بة كوردي شيعري نووسيوة. گةلث كةس لةو باوةذةدان، كة كاريگةريي "حافزي شيرازي" و" جامي" و شيعري فارسي، بة تةواوي لة شيعري مةلاي جزيريدا وةديار دةكةوثت، بةلآم "ساديق بةهائوددين"، شيعري عةرةبي بة كارتثكةرثكي سةرةكي دادةنثت لة هؤزاني ولآتاني ذؤژهةلآتي نثوةذاستدا، بة تايبةت ولآتاني موسوصماني وةك فارس و تورك و عةرةب[36]. من بؤ خؤم لةو باوةذةدام، كة شيعري عةرةبي بة تةنث، ذؤصي كاريگةر و تاك و تةنياي لةو مةسةلةيةدا نةبينيوة، بةصكة ئاييني ئيسلام كارثكي واي كردووة، كة زمان و ئةدةبي نةتةوةگةلي هاوئايين، كار بكةنة سةر يةكتر. بثگومان كورديش وةك گةلثكي ژثردةستةي فارس و تورك، لةو سةردةمةدا، زؤر كاريگةريي ئةواني كةوتووةتة سةر، بة تايبةت كاريگةريي فارس، چونكة فارسي وةك زمان لة كوردييةوة گةلثك نثزيكة و وةك ئةدةبيش پاية و جثگةي بةرزي هةبووة و لة مزگةوتةكاني كوردستانيشدا، تةنانةت تا ئةم دواييةش، سةعدي و حافز و جامي و زؤري ديكةش دةخوثنران. هةرچي زماني عةرةبيشة، بثگومان ئةويش زماني ئاييني ئيسلام بووة و هةر بة پيرؤزيش دانراوة و فةقثيان بة چاكي خوثندوويانة و جاري وايش هةبووة لة عةرةب چاكتر عةرةبييان زانيوة. "مةلاي جزيري"ش وةك كوردثك بثگومان كةوتووةتة ژثر كاريگةريي، زماناني فارسي و عةرةبي و تةنانةت توركييش، بةلآم وةنةبث ئةو بةو كارتثكردنة قايل بووبثت و ئالآي سپي هةصكردبثت و خؤي دابثت بة دةستةوة، بةصكة بة پثچةوانةوة "بةرزي و مةزني جزيري لةوةداية، كة ذؤصي زماني عةرةبي لة كاتثكدا گةيشتؤتة چصةپؤپة، مةلا لةو كاتةدا، لةو ذثچكةية لايداوة و عةرةبي بة كوردي ذازاندؤتةوة و مةشخةلآنثكي هةصگيرساندووة، بؤ ئةوةي ئودةباي عةرةب، زةنگيانةي لةبةر بهؤننةوة و بؤ ئةوة ئودةباي كورد شوثن ذچةكةي مةلايان بؤ ببث بة شاذثگة و لة عالةمي بثگانةدا مةلايان بؤ ببثت بةو سيمرخة، كة ئاوي ژياني ئةدةبيان لة پشت كثوي قافةوة بؤ دثنثت. كةوابوو مثژووي ئةدةبي كوردي بة درثژايي زةمان كذنوش بؤ ئةو تاپؤية ئةبا كة هةيكةلي زثذيني مةلاية و پثغةمبةري سةدةي يازدةهةميةتي"[37]. مةلاي جزيري هةموو بابةتةكاني شيعري عةرةبي لا وةدي دةكرثت، قةسيدة، غةزةل، ذوباعييات (چوارين) ، تةخميس (پثنج خشتةكي) ، تةلميع، موستةزاد و فةرد بثجگة لةوةش لة بةلاغةي عةرةبيدا ئوستاد بووة و بةديع و بةيان و مةعاني و جيناس و تةلميح و تةشبية و ئيستيعارة و مةجاز و كيناية و ئةتناب و ئيجازي، خذ بةكار بردووة[38]. عورووز و بحوري شيعري عةرةب، ي زؤر ئوستادانة و شارازايانة بةكار بردووة و هةموو هؤزانةكاني لة سةر ئةوانة داناوة و گةلث جاريش بةحري درثژي بؤ داذشتني شيعر كردووة بة بناخة و گومان لةوةدا نامثنثت، كة وةك زانستثك عرووزي زانيوة. شاعيراني ذؤژهةلآتي ناضين تا چةند ساصثك لةمةوبةريش لة سةر ئةو شثوة عةرةبييةي شيعردانان دةذؤيشتن و لة كوردييشدا تا پةيدابووني "گؤران"، پثذةوي ئةو شثوةية دةكرا و ئةو خوثندنگةيةش، كة خاني و نالي و حاجي قادري كؤييش شاگردي بوون و جزيري دةستي پث كرد، كلاسيزمي ئةدةبي كوردي دةگرثتةوة[39]. بةرهةمي جزيري، كة شيعرةكانيةتي، يةكةم بةرهةمي ئةدةبيي نووسراوة لة ئةدةبي كورديدا[40]. هةر بؤيةش مةلاي جزيري بة دةسپثكي شيعري كلاسيكي كوردي دادةنرثت و هةرچةندة "باباتاهيري هةمةداني"يش پثش جزيري چوارين (رباعيات) ي هةبووة و بة كورديش بووة، بةلآم لةبةر ئةوةي لة ذووي پثذةوكردني عورووزةوة ناتةواو بووة و بةصكة هةر نةشبووة، ئةو بة سةرةتا دانانرثت. بثجگة لةوةش نة "عةلي تةرموكي" و نة "عةلي حةريري"يش ناتوانن سةرةتا بن و ململانثيان پث ناكرثت لةگةص جزيريدا. گةلثك لة شاعيراني كوردي پاش جزيري ويستوويانة لاسايي ئةو بكةنةوة و لة سةر ذثچكةي وي بذؤن، يا هةوصيانداوة شتثك بصثن لة شيعري ئةوةوة نثزيك بثت و لثي بچثت، لةوانةش: شثخ نوورةددين برثفكاني، ئةحمةد ناصبةند، ئةنوةر مائي، جگةرخوين، عةبدوذذةحمان مزووري، بةدرخان سندي و مةسعوود مستةفا ئامثدي[41]. مةلاي جزيري ذثبةر و پثشذةو و پثشةنگ و ئوستادي شيعري كلاسيكي كورديية و نموونةيةكي ناياب و بثهاوتا و هثژا و پذبةها بووة بؤ شاعيراني كورد بة گشتي وكرمانجي زار بة تايبةتي.

ديواني مةلاي جزيري

يةكثك لةو كتثبة بةنرخانةي، كة دةشثت كورد هةموو گاضةك شانازي پثوة بكات، ديواني مةلاي جزيري نةمرة. لة بتةوي و بةهثزي و بةهادا، كة هونةرثكة لةو گؤذة، ئةگةر لةگةص شاعيراني دةوروبةردا بةراورد بكرثت، دةكرثت ديواني جزيري لة ذيزي "حافزي شيرازي" و "جامي" فارس و" ئيبنولفاريز"ي عةرةب و "فزوولي" توركدا دابنرثت[42]. ديارة هةر لةبةر ئةوةش جزيري يةكثك بووة لةو شاعيرانةي، كة خؤشبةخت بووة، چونكة زؤري لة سةر نووسراوة و كؤصراوةتةوة، بة بةراورد لةگةص شاعيراني ديكةي كورددا. ديواني جزيري چةند جارثك و لة شوثن و جثگةي جياجيا و بةم شثوةيةي خوارةوة چاپكراوةتةوة:

1. لة ساصي 1904ي. ز لة بةرلين، لة لايةن ذؤژهةلآتناسي ئةصمانييةوة "فؤن مارتن هارتمان"، بة لينؤگراف چاپكراوة و بة زماني ئةصماني سةرةتاي بؤ دانراوة.

 2. لة ساصي 1338ي. ك/1919ي. ز لة ئيستةنبوول، لة لايةن "موحةممةد شةفيق ئارواسي حوسةيني"يةوة چاپكراوة.

3. لة ساصي 1958، لة لايةن "مةلا ئةحمةدي مةلا موحةممةدي بؤتي زضنگي"يةوة لة قاميشلووي كوردستاني سووريا، لةگةص پثشةكييةك و شةرح و لثكؤصينةوةي شيعرةكاني بة عةرةبي چاپكراوة.

4. لة ساصي 1964دا، لة لايةن گيوي موكريانييةوة لة هةولثر چاپكراوة.

5. لة ساصي 1977دا، لة لايةن ساديق بةهائوددين ئامثدييةوة لة بةغدا لةگةص توثژاندندا چاپكراوة.

6. لة ساصي 1982دا، لة لايةن هةژاري موكريانييةوة، لةگةص پثشةكي و شيكردنةوةي شيعرةكانيدا، لة تاران چاپكراوة.

بثجگة لةوانةش، لة گؤضاري هاواردا، لة ژمارة 35-58ي ساصي 1941-1943دا، شيعرةكاني جزيري لة لايةن جةلادةت بةدرخانةوة، نووسراونةتةوة.

لةو دةسنووس و دةسخةتانةي ديوانةكةش، كة لة لاي خةصكي ماونةوة ئةمانةن:

1. موحةممةد عةلي عةوني، دةسنووسثكي لة چاپي بةرليني هارتمان وةرگرتووة و لة كتثبخانةي "دارالكتب المصرية" دا ية لة قاهيرة.

2. دةسنووسثكي ديكةي ديوانةكة، كة لة لايةن "عةبدوسسةلام كوذي موراد كوذي عةبدوسسةلام"، لة ساصي 1322ي كؤچيدا، لة شاري جزيرة نووسراوةتةوة، كةوتووةتة لاي موحةممةد عةلي عةوني.

3. دةسنووسثكي "عةبدولقادر عةلي ئامثدي"، كة لة ساصي 1338ي كؤچيدا لة ئامثدي نووسراوةتةوة، كةوتووةتة لاي عةلائوددين سةجادي.

4. دةسنووسثكي "تاها ئةبووبةكر مةلا عةلي ئارواسي"، كة لة ساصي 1355ي كؤچيدا لة شاري زاخؤ نووسيويةتييةوة، كةوتووةتة لاي ساديق بةهائوددين.

5. دةسنووسثكي "مةسعوود مةلا سةعيدي دهؤكي"، كة ساصي 1970 لة سةر دةسنووسثك نووسيويةتييةوة، كة ساصي 1421ي. ك نووسراوة و كابراش، كة نووسيويةتي نثوي خؤي نةنووسيوة.

# لةو سةرچاوانةي ديكةش، كة لة سةر مةلاي جزيري هةية: ذؤژنامةي جيهاد، كة دةنگي بزووتنةوةي ئيسلامي عيراقة بة كوردي لة تاران دةردةچثت، ژمارة 21، ساصي سثهةم، 27ي گةلاوثژي 1983.

پاييزي 1984


 

 بدليسي، شةرةفخاني، شةرةفنامة، وةرگثذاني هةژار، تاران 1981، چاپي دووةم، ل 227.[1]

 ئامثدي، سادق بةهائوددين، هؤزانضانثت كورد، چاپي يةكةم، بةغدا 1980، ل84-85.[2]

 زكي، محمد ا‘مين، خلاصة تا‘ريخ الكرد وكردستان، الجز‘ الا‘ول، ترجمة محمد علي عوني، الطبعةالثانية، بغداد 1961، ص236-238. 3

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..،ل29. 4

 سةرچاوةي پثشوو، ل83-99. 5

 سةرچاوةي پثشوو، ل30-31. 6

 بدليسي..، شةرةفنامة..، ل292. 7

 هةژار، ديواني مةلاي جزيري، تاران 1361، پثشةكي، ل22.  8

 الزضنگي، ا‘حمد بن محمد البوتي، العقدالجوهري في شرح ديوان الشيخ الجزري، الجز‘الا‘ول، القامشلي 1958، المقدمة، ص:ل. 9

 سةرچاوةي پثشوو، ص: و.10

 هةژار..،ديواني..، پثشةكي، ل1311

 سةرچاوةي پثشوو،ل14. 12

زكي..، خلاصة..، ص336. 13

سةجادي، عةلائوددين، مثژووي ئةدةبي كوردي، بةرگي يةكةم، بةغدا 1952، ل162-163.  14

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..،ل81. 15

 سةرچاوةي پثشوو.16

   وهبي، توفيق، ا‘صل الا‘كراد ولغتهم، گؤضاري كؤذي زانياري كورد، بةرگي دووةم، بةشي يةكةم، بةغدا 1974، ص 1-24.17

 18  Mackenzie, D.N Mala-e Jiziri and Faqi Tqyran, Yad Name-ye Irani-ye Minorsky, Publication of Tehran University, Tehran 1969, N:1241, P:125

سةرچاوةي پثشوو، ل125-129.  19

 الزضنگي..، العقد..، الجز‘الا‘ول، المقدمة، ص:ل. 20

 

[21]   Kurdo, Prof. Qenate, , Tarixa Edebyeta Kurdi 1, Stockholm1983, L: 90.

قةناتث كوردؤ، ذا و بؤچوونةكاني خؤي لة نووسثنثكي وةزيري نادرييةوة وةرگرتووة كة بة نثوي"”Melumetiyed teze derheqa Sayire kurd ye sedsaliya navin Meleye Cizirda” " ية ، كة لة سؤضيثت لة سالآني 1945-1947 دا، تاكة كةسثك بووة، كة مژوولي گةذان بووة بة دواي ديواني مةلاي جزيريدا و ساصي 1947 مردووة و نووسينةكاني ماونةتةوة و دواي خؤي "Nora Palatova"ي ژني نادري، ئةو نووسينةي داوة بة قةناتث كوردؤ، بؤ ئةوةي چاپي بكات. كوردؤ شاندوويةتي بؤ "كؤما كوردناسثد ئةريضانث" بؤ چاپكردن، بةلآم چاپ نةكراوة. كوردؤ جارثكي ديكة بؤ "عةلي عةبدوذذةحمان"ي كلكردووة بؤ ئةوةي لة ذؤژنامةي"ذياتةزة"دا بلآوي بكاتةوة يا چاپي بكات، لث ئةويش نةيكردووة. گوتارةكة لة ئةسصدا بة ذووسي نووسراوة و وةرنةگثذدراوةتة سةر زماني كوردي. ذةشنووسي ئةو نووسراوة لة كن قةناتث كوردؤية. تا ئثرة كوردؤ بؤ خؤي دةيگثذثتةوة. سةير لةوةداية، كة لة ساصي 1946ةوة تا ئثستا ئةو نووسراوة نةكراوةتة كوردي و هةر بة ذووسي ماوةتةوة و بة سةر ئةو هةموو كؤمةصة و ذؤژنامة و زةلامة زلانةشدا تثپةذيوة و هثندة ئةم دةست و ئةو دةستي كردووة، كة ذةنگة ئثستا كاغةزةكةي پوتوركابثت، كةچي تا ئثستاش بة ذةشنووسي ماوةتةوة و تةنث مامؤستا كوردؤ دةتوانثت سوودي لثوةرگرثت، چونكة لاي خؤيةتي. ئةوجا دةبث كةنگي بكرثتة كوردي و كةي لة چاپ بدرثت؟؟ ذةنگة چل ساصثكي تريش چاوةذوان بين، كورد گوتةني: شيردا لؤ داپيردا.

 هةژار..، ديواني..، پثشةكي،ل23.[22]

 بدليسي..، شةرةفنامة..، ل312-317. [23]

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..،ل161-162. [24]

 سةرچاوةي پثشوو،ل129. [25]

 الزضنگي..، العقد..، الجز‘الا‘ول، المقدمة، ص:ل-س.[26]

 سةجادي..، مثژووي..، ل155.  [27]

 سةرچاوةي پثشوو،ل176-177. [28]

  [29] Kurdo..,Tarixa..,L: 90-91.

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..، ل104. [30]

 الزضنگي..، العقد..،المقدمة، ص:ج.[31]

 هةژار..،ديواني..، پثشةكي، ل 11-12.[32]

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..، ل131. [33]

 هةژار..،ديواني..، پثشةكي، ل 11.[34]

 سندي..، الموسيقي..،ص116-121.[35]

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..، ل138-151.  [36]

 سةجادي..، مثژووي..، ل171.[37]

 سةرچاوةي پثشوو.[38]

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..، ل93.  [39]

 سندي..، الموسيقي..،ص116.[40]

 ئامثدي..، هؤزانضانثت..، ل138-158.   [41]

 الزضنگي..، العقد..، الجز‘الا‘ول، المقدمة، ص:ج. [42]