كورداني فةيلي و دوو سةدة لة چةوساندنةوة ... نووسيني: هةوراز گةرمياني. .. و: لة سوثدييةوة: ئةمجةد شاكةلي

 
13-05-2011 02:24

 

نثوي لوذستان، بة دةضةري خوارووي كوردستاني ئثران دةگوترثت، كة چةندين خثص و هؤزي كوردي يةكگرتوو و تثكةص و هاوپةيماني تثدا نثشتةجثن. لوذستان لة كرماشانةوة لة ژوورةوة، تا ديزفوول لة خوارةوة، درثژةي هةية. ئةو زنجيرة چيايةي، كة لةو دةضةرةداية و درثژةي چياكاني زاگرؤسة، دةضةرةكة دةكاتة دوو بةشةوة، پشتكوو[1] و پيشكوو[2]، كة بة گوثرةي جثگةي جوگرافياييان نثونراون. لوذستانيش، وةك زؤر لة ناوچةكاني ديكةي كوردستان، لة سةردةمثكدا، جؤرة سةربةخؤييةكي لة شثوةي ميرنشينثكدا، لة ژثر فةرمانذةوايي، والييةك يا ميرثكدا، هةبووة. پثوةندي نثوان هؤزةكاني كوردي لوذستان و دةسةلآتي نثوةندةكيي لة تاران، هةميشة شثوةي ناكؤكيي و دوژمنايةتيي بة سةريدا زاص بووة. دانيشتوواني ناوچةي لوذستان، بؤ پاراستني سةربةخؤيي خؤيان، چةندين جار دژي كارگثذيي نثوةندةكيي ذابوونة. يةكثك لةو ذابوونة مةزن و بةنثوبانگانةي، كة لة چةرخي نوثدا ذوويداوة، لة دةضةري پيراندوةند بووة. ئةو دةمة لة ساصةكاني 1920ةكاندا، هؤزي "لةك" بة سةركردةيةتي ژنةسةركردةي "قةدةمخةير"، ذاپةذين و سث سالآن بةرگرييان، لة سةربةخؤيي هؤزةكةيان كرد. غولآم ذةزاخان، دوا والي لوذستان بوو، لة سةردةمي ذةزاشاي، باوكي دوايين شاي ئثراندا. فةرماني پث كرا، كة ئةو ذابوونةي قةدةمخةير، بة كؤمةكي لةشكري ئثران، سةركوت بكات، وةلث ئةم ميرة يا واليية، دژي فةرماني شا وةستايةوة و نةيويست كؤمةك بة لةشكري ئثران، دژ بة هاوولآتييان و نةتةوةكةي خؤي بكات. ئةوجا شا هثزي نوثي ناردة سةر غولآم ذةزاخان و هةم خؤي و هةم هاوزمان و ذؤصةكاني گةلةكةي، ناچار كرد، ذوو بكةنة ناوچةي گةرمةسثر، كة دةكةوثتة نثو عيراقي ئثستاوة. كوذاني غولآم ذةزاخان، لة خةباتيان دژي حوكوومةتي ئثران بةردةوامبوون، بةلآم كةمبووني تةقةمةني و چةك و ئامثري جةنگ و ئازووقة، بوو بة هؤي ئةوةي، ذابوونةكةيان بة يةكجاريي شكست بخوات. لةم جؤرة ذابوونانة، لة دةضةري جياوازي كوردستاندا، ذوويان داوة و هةر ئةم ذابوونانةش يةكثك بوون، لة هؤيةكاني مؤركردني پثكهاتنثك، لة نثوان عيراق و ئثران و ئةفغانستان و توركيادا، لة ناوةذاستي سالآني 1930يةكاندا، كة بة پثكهاتني "سةعداباد"، نثوي دةركرد. يةكثك لة ئامانجة سةرةكةييةكاني ئةو پثكهاتنة، تاساندني بزاضي كورد بوو، لة سيان لةو ولآتانةدا. خثص و هؤزةكاني لوذستان، دةكرثنة دوو بةشةوة: لوذي گةورة و لوذي گچكة. ئةم هؤزانة بة شثوةيةكي گشتي، لة سةر بةخثوكردني ئاژةص و پةز دةژين و وةدةستخستني لةوةذگةيش، وةك هةموو خثص و هؤز و خةصكانثكي ذةوةند، بذياري هاتوچؤ و كؤچ و گواستنةوةيان لة شوثنثكةوة، بؤ شوثنثكي ديكة دةدات. ئةم خثلآنة لة زستاندا، لة گةرمةسثر و لة دةشتايي و دؤصةكاندا دةژين و بة هاوينيش ذوو دةكةنة كةژةكان و دةچنة كوثستانان. سنووري نثودةوصةتي، هةرگيز كاري نةكردووةتة سةر ئةم خثصة ذةوةندانة. لة سالآني 1920ةكاندا و بؤ يةكةم جار، سنووري ئاشكراي نثوان عيراق و ئثران دياري كرا و ئةو سنوورة، بوو بة هؤي ذثگةگرتن لة هاتوچؤي هؤزة كؤچةرةكان و نةريتي ذةوةنديةتيي ئةوان. بةو جؤرة هؤزة لوذةكان، لة نثوان عيراق و ئثراندا دابةشبوون. لة بةشةكاني ديكةي كوردستانيشدا، لةم جؤرة ذووداوانة ذوويان داوة و هؤزةذةوةندةكان ناچار كراون و بةتؤبزي لة شوثنةنيشتةجثييةكانيان و بة گوثرةي سنووري نثودةوصةتيي نوث، وةدةرنراون و پثيان چؤص كراوة. ئةو خةصكانةي كة پثشتر كؤچةر بوون، بة زؤري ذوويان كردة شارةكان. پثش 200 ساصثك، لةم جؤرة گؤذانكارييانة ذوويان داوة و هةر لةبةر ئةوةشة، كة ذةگةزي كورد، لة دةضةرةكاني كووت، عيمارة، بةدرة، زرباتيية، عةلي ئةششةرقي، عةلي ئةلغةربي، جةلةولا، قزذةبات و بةغدا هةن. ئةم كؤمةصة كوردة لوذة زؤرة، كة لة باژثذةكاندا نيشتةجثكران، دواتر نثوي كوردي فةيلييان لث نرا. كورداني فةيلي لة ژياني ئابووري بةغدادا، ذؤصثكي مةزنيان بيني. لة بةغدا بازاذگةلثكي فرة هةبوون، بة تةواوي هي بازرگانان و سةرمايةداراني كورداني فةيلي بوون و هةزارانيانيشيان لة نثو ئةو بازاذانةدا، كاري جؤراوجؤر و جياوازييان ئةنجام دةدا. زؤريان لة چثشتخانة و هوتثلدا و وةك فرؤشياري گچكة و بارهةصگر/حةمماص (حمال) كاريان دةكرد. دانيشتوواني گةذةكگةل و كووچة و كؤلآنگةلثكي زؤري بةغدا، كوردي فةيلي بوون، هةر بؤ نموونةش دةكرث، بابوششثخ (باب الشيخ) ، عةگدلئةكراد (عگد الأكراد) و قةنبةر عةلي (قنبرعلي) باس بكرثن. هةر بةم بؤنةيةشةوةية و نةك ذثككةوت، ئةگةر پرسياري ئةوة بكرثت، كة گةورةترين باژثذي كوردستان كوثية؟ كورد بة گاصتةوة دةصثن: بةغدا!. كورداني فةيلي ذؤصثكي مةزنيشيان، لة بزاضي ذزگاريخوازي كورددا و ژياني سياسيدا بينيوة. شاري بةغدا هةر لة سالآني 1920ةكانةوة، نثوةندثكي گرنگي ژياني فةرهةنگي و سياسي كورد بووة. هةزاران لاوي كورد، خوثندني خؤيان لة زانستگةي بةغدا تةواو كردووة و گةورةترين ذؤژنامة و گؤضاري كوردييش لة بةغدا دةرچوون. كورداني فةيلي پشتيوان و كؤمةككارثكي زؤر گةورة بوون، بؤ بزاضي ذزگاريخوازي كورد و يارمةتييةكي ئابووريي، گةلثك گرنگي ذثكخراوة كوردييةكانيشيان داوة، بثجگة لة بةشداربوونثكي كاريگةريان، لة كار و چالاكي سياسيدا. حوكوومةتةكاني عيراق هةموودةم، هةصوثستثكي نةيارانةيان، لة هةمبةر كورداني فةيليدا هةبووة و ذثگةيان لث گرتوون و لثيان قةدةغة كردوون، لةوةي بةشداريي لة ژياني ئابووريدا بووة. ئةوان تووشي ذاوةدوونان و زينداني و لةسثدارةدان بوونة و حوكوومةتي عيراقيش، بة هةموو شثوة و ئامرازثك ويستوويةتي، لة بةغدا وةدةريان نا، و بؤ ئةوةش پاساو و هؤي زؤريان دةدؤزييةوة و دةيانگوت، كة كورداني فةيلي - هةرچةندة زياتر لة دووسةد ساص و پتريش لة عيراق ژياون- بة ذةچةصةك لة ئثرانةوة هاتوون و دةبث بگةذثنةوة بؤ ئثران و هةندثك جاريش، حوكوومةتي عيراق بانگاشةي ئةوةي دةكرد، كة كورداني فةيلي وةك بةكرثگيراو و سيخوذي دةسةلآت يا دةوصةتثكي بياني كاريان كردووة و هةوصي خراپةكاري و تثكدةرانةيان داوة لة عيراقدا. ذاستيي مةسةلةكةش ئةوة بووة، كة فةيلييةكان كورد بوون و بةشدارييةكي چالاكانةيان، لة بزاضي كورددا هةبووة. هةصويستي ئثرانيش، لة هةمبةر كورداني فةيلي، هةر وةك پثشتر هثمامان بؤ كرد، هةصوثستثكي نةرثني بووة. ئثران بة هةموو جؤر و شثوةيةك، هةوصي تاساندن و لة نثوبردني هؤزة كوردةكاني دةدا و دةيةويست ميران و فةرمانذةواياني، سةربةخؤي لوذستان، داپصؤسثنثت و لةنثويان بةرثت. ئثران هةوصي تواندنةوةيشيانيان دةدا و بانگاشةي ئةوةي دةكرد، كة كورداني فةيلي، بة بنةچة فارسن و ئثرانين. ذثژيمةكاني عيراقيش، بة هةمان شثوة بانگاشةي ئةوةيان دةكرد، كة كورداني فةيلي، كورد نين و شثوةزارةيان، بةشثك نيية لة زماني كوردي. سةير و سةمةرةترين شتيش ئةوةية، كة هةندثك لة ذؤژهةلآتناسان بةو درؤ و دةلةسة و بانگاشة شؤضيني و ذةگةزپةرستانةي، ذثژيماني ئثران و عيراق قايلبوون. لةو چةشنة هةولآنة، بةرانبةر كورداني زازا لة توركيا، و كورداني هةورامي لة عيراقيش دراوة. بةشي زؤرينةي ميژوونووسان و لة نثو ئةوانيشدا مثژوونووساني كورد، هؤز و خثصةكاني لوذستانيان، بة هؤز و خثصي كورد داناوة. شةرةفخاني بدليسي (1543-1604) ، لة كتثبة بةناوبانگةكةيدا "شةرةفنامة"، كة تايبةتة، بة مثژووي گةلي كوردةوة، و لة ساصي 1598دا نووسراوة، دةصث، كة لوذستان بةشثكة لة گةلي كورد. بدليسي ئةمةي لة كاتثكدا نووسيوة، كة كةمترين هؤيةك يا هيچ مةبةست و ئامانجثكي نةتةوةيي نةبووة بؤ وةرگرتني وةها هةصوثست و ديتنثك. دواي ساصي 1968، لة عيراقدا، ذثژيمي بةعس، بة هةموو جؤر و ئامراز و شثوازثك، هةوصي بةشبةشكردن و بلآوةپثكردن و لثكدابذيني كورداني فةيلي و لاوازكردني ذؤص و كاريگةريي سياسي و ئابووريياني لة بةغدادا داوة. ساصي 1969، حوكوومةتي عيراق، دووسةد خثزاني فةيلي، لة بةغداوة دوورخستةوة بؤ ئثران. شالآوي دووةمي وةدةرنان و دوورخستنةوةي كورداني فةيلي، لة 1971 ةوة دةستيپثكرد، و تا كؤتايي 1972 درثژةي كثشا. لةو ماوةيةدا، ذثككةتننامةيةكي ئاشتي، لة نثوان عيراق و بزاضي كورددا مؤر كرا. ئةو پثكهاتنة وا دانرابوو، كة لة ماوةي چوار ساصدا جثبةجث بكرثت، و بةجث بهثنرثت. لةو شالآوةدا، كة كراية سةر كورداني فةيلي، بةشثكي زؤري ئةو پثكهاتن و بةصثنةي، كة لة پثكهاتني 11 مارسي 1970دا، بة كورد درابوو، بة خاسكردني باري ژيانيان، شكثنرا. ئامانجي ئةو شالآوةيش زؤر ئاشكرا ديار بوو، بةوةي كة دةيةويست بزاضي ذزگاريخوازي كورد بورووژثنثت و تووذة و لاواز بكات. پارتيي ديموكراتيي كوردستان سالآني 1970-1974، مؤصةتي كاركردني ئاشكراي پث درابوو. بةغدا نثوةندثكي گرنگي بزاضي كورد بوو و بؤ نموونةش ذؤژنامةي ذؤژانةي، پارتي ديموكراتي كوردستان، لةوث دةردةچوو[3]. هةر لة بةغداش كؤذي زانياريي كورد و بةشي كوردي لة زانستگةي بةغدا هةبوون. هةزاران خويندكاري كورديش لة بةغدا هةبوون و دةيانخوثند. لة بةغدا بنكةي يةكيةتيي نووسةراني كورد و نثوةندثكي فةرهةنگييش هةبوو. كورداني فةيلي لةو ماوةيةدا، پلة و جثگةي زؤر گرنگيان، لة نثو ذثكخراوة كوردييةكاندا هةبوو. سةرؤكي يةكيةتي قوتابيياني كوردستان[4] و يةكيةتي لاواني كوردستان و يةكيةتي ژناني كوردستان[5] و سكرتثري گشتي پارتيي ديموكراتيي كوردستان[6] كوردي فةيلي بوون. لةو كات و هةلومةرجةدا، ذثژيمي بةعس دةستيكرد، بة شالآوي زؤر گةورة و بةرين، بؤ كؤچپثكردن و دوورخستنةوةي كورداني فةيلي. بة تؤبزي و بة زؤر و بة شثوازي جياواز، نثزيكةي 200000-300000 كوردي فةيلي ناچار كران، باژثذةكاني بةغدا، زرباتيية، كووت، عيمارة، بةدرة، عةلي ئةششةرقي و عةلي ئةلغةربي بةجثبهثصن. بذثك لةو خةصكانة، مؤصةتي يةك حةفتةيان پث درا، بؤ ئةوةي ماص و سامان و داراييان، بفرؤشن و لةكؤص خؤ بكةنةوة و ئةواني ديكةيشيان، سواري ئؤتؤمبيلي گواستنةوةي لةشكريي، كران و بران، بؤ سنووري ئثران و لة كاتي پةذينةوةياندا، بة سةر سنووردا بؤ ئثران، بؤ ترساندن و تؤقاندنيان، تةقةيان بة سةردا كرا. توندترين و سةختترين شالآوي وةدةرناني فةيلييان، لة 6ي ئةپريلي 1980دا، دةستيپثكرد و ئةو ذاونان و وةدووكةوتنة، تا ئثستاش هةر بةردةوامة. نثزيكةي 300000 كةس تووشي كؤچپثكردن بوون. ذثژيمي بةعس، زؤربةي جاران، لة كاتي ئةو شالآوانةي كؤچپثكردن و دوورخستنةوةيةدا، دذندةترين شثواز و جؤر و ئامرازي نامرؤضانةي بةكار دةبرد. سةربازاني عيراقي، بة تةواوي ئابصؤقةي گةذةك و كؤلآن و كووچةگةلثكيان دةدا و دانيشتووانيان ناچار دةكرد، كة شوثنيان بكةون، بؤ جثگة و شوثني دياريكراو، كة لةوثشةوة گةشتي وةدةرنان دةستيپثدةكرد و دةبران بؤ، ئةو جثيةي بذياري لةسةردرابوو. هةزاران جاريش وا ذووي دةدا، كة ئةنداماني خثزانثك، لة يةكدي جوث دةكرانةوة و دادةبذدران. زؤرجاران ئةوانةي، كة كؤچپثدةكران، نةياندةتواني تةنانةت ئةو شتانةي، كة زؤر پثويستن، لةگةص خؤياندا بيبةن. زؤرجاريش وا ذووي دةدا، كة نةخؤش و پير و پةككةوتةكان، كة نةياندةتواني بة گواستنةوةكةدا بگةن و لةگةص بن، هةرچةندي كةسوكار و خزمانيان ناذةزاييشيان دةردةبذي بةلآم لةگةص ئةوةشدا هةر، بة بث چاودثري و يارمةتي و تيماركردنثك، بةجث دةهثصران.

كثشةي بةدران:

بةدران، چةند ساصثك بازرگانثكي كارا بوو لة بةغدا. ئةو ئثستاكة، لة دةيةي شةشةمي تةمةنيداية و لة ساصي 1980وة، لة سوثد دةژثت. ئةوةي بةدران دةيگثذثتةوة، ذثك لةگةص گثذانةوةي هةزاران كوردي فةيلي ديكةدا يةك دةگرثتةوة. كؤچپثكردن، لةتكردن و جوداكردنةوة و دوورخستنةوةي، ئةنداماني خثزان لةيةكدي، و خزم و كةسي بزربوو و زيندانيكراو. خثزاني بةدران، لة نثو يةكةم دةستةي وةدةرنراوان و كؤچپثكراواندا بوو، كة لة ئةپريلي 1980وة دةستي پث كرد. بةدران دةصث: "پاش نيوةذؤيةكي درةنگ، من لة نووسينگةكةي خؤم كارم دةكرد، كاتثك ديتم، دوو كةس خؤيان وةژووردا كرد، هةر بة شثوة و سيمادا ناسيمنةوة، كة سةر بة دةسگاي هةواصگرتن (مخابرات) ن. فةرمانيان دامث، كة لةگةصيان بذؤم و وةدوويان كةوم، بؤ جضيني بازرگاناني، سةر بة ژووريي بازرگانيي بةغدا. گوتيان كة وةزير دةيةوثت، ئثمةي بازرگانان ببينثت. هةوصمدا قايليان بكةم بةوةي، كة دةبث پثش هةر شتثك، بچمةوة ماصث. بةلآم ئةوان لثنةگةذان و بة تؤبزي، سواري ئؤتؤمبيلةكةي خؤيانيان كردم. ئؤتؤمبيلةكة نثزيكةي يةك سةعات ذؤيشت، و ئيدي يةكسةر زانيم، كة ئثمة بةرةو ژووري بازرگاني ناذؤين. دواي ماوةيةك، گةيشتينة بينايةكي گةورة، لةوث سةدان كوردي فةيلي ديكةي لثبوون، بة ئاشكرا پثيانةوة ديار بوو، كة پثش من بة هةمان شثوة، ذاپثچي ئةوث كرابوون و بةردةواميش خةصك و دةستةي نوثيان دةهثناية ئةوث. نيوةي شةو سواري ئؤتؤمبيلة زلةكاني گواستنةوةي سةربازييان كردين. هةر يةك ئؤتؤمبيل 20-30 كةسي تثدا بوون. ئثمة پاذاينةوة و داوامان لثكردن: لة ذثي خودا و لةبةرخاتري خودا، مادام هةر دةرماندةكةن و دوورمان دةخةنةوة، ذثگة بدةن با خثزانةكانمان لةگةصماندا بن. بةلآم بثهوودة بوو و تاكة وةلآميان ئةوةبوو، كة ئثوة دةبث پثشتر بذؤن و پاشان خثزانةكانتانيش دثن. دواي چوار حةفتة، لة ئثران لةگةص خثزانةكةمدا يةكمان گرتةوة. ئةوان پثيان گوتم، كة ئاگادار نةبوونة و نةيانزانيوة، من چيم بة سةر هاتووة. ئةوان وايان زانيبوو، من زينداني كراوم و نةشيانوثرابوو، سؤراخي من، لة كن دةسةلآتداران بكةن و لة بارةي منةوة لةوان بپرسن. هةر دواي يةك حةفتة لة دوورخستنةوةي من، زةنگي دةرگاي ماصةكةمان لثدةدرثت و پثش ئةوةي يةكثك لة كوذةكانم، پثذابگات دةرگاكة بكاتةوة، 8-9 سةرباز، دثنة نثو باخچةي ماصةكةمانةوة و فةرمان دةدةن، بة تةواوي ئةنداماني خثزانةكةم، كة دةستيان بةرز بكةنةوة و لة ماص وةدةركةون. ژنةكةم و كچةكانم، دةست بة گريان دةكةن، بةلآم سةربازةكان بثدةنگيان دةكةن. ئةوان گريابوون، چونكة ئاگاداربوون لةوةي، دةردةكرثن ودةبث ولآت بةجثبهثصن و هةربؤية لة سةربازةكان پاذابوونةوة، كة ذثگةيان بدةن، شتگةلثكي يةكجار پثويست، لةگةص خؤياندا بةرن، بةلآم سةربازةكان، هيچ دةرفةتثكيان نةدابوونث و بة پثچةوانةشةوة، فةرمانيان دابوونث، كة بچن سواري ئةو ئؤتؤمبيلة سةربازييانة ببن، كة لة بةردةم ماصدا ذاوةستابوون. بةو جؤرة لةگةص هةزاران خثزاني ديكةدا، وةدةرنران و دوورخرانةوة، بؤ سنووري ئثران. دةسةلآتي عيراق، هةرچي موصك و سامانثكي، كة هةمانبوو، دةستيان بة سةردا گرت". گثذانةوةي ئةو كارةسات و بةسةرهاتة دصتةزثنانة، كارثكي ئاسان نيية بؤ بةدران. ئةو دةزانثت، كة هةزاران خثزان، ذثك بة هةمان شثوة، تووشي وةدةرنان و دوورخستنةوة بوون و لة هةر خثزانثكيش كوذثكيان، وةك بارمتة لث گلدراوةتةوة و گيراوة و زينداني كراوة. ئةميش، كة كوذثكي، واي بة سةر هاتووة و هيچ، لة بارةي چارةنووسييةوة نازانثت، ئازارثكي زؤريي پث دةگةيةنثت. بةدران دةصثت: "كوذةكةم سةرباز بوو. دواي كؤچپثكردني خثزانةكةمان، ئةو بة مؤصةت دةگةذثتةوة ماصث. كة دةگاتةوة ماصث، هةوارثكي خاصيي و ماصثكي داخراو دةبينثت. پثش ئةوةي بگاتةوة سةر جادةكة، دةسبةجث دةگيرثت. زثتر لة 10000 لة لاوةكانميان گرت و وةك بارمتة گلدرانةوة و زينداني كران. زؤرينةي ئةوان خوثندنيان تةواو كردبوو. زؤرثك لة نثو ئةواندا بژيشك و ئابووريزان و ئةندازيار و مامؤستا و ئةندازياري كشتوكاص و خوثندكار بوون. كوذةكةي من ئابووريزان بوو. كورداني فةيلي لة ئثران تووشي بار و ذةوشثكي يةكجار سةخت و ناخؤش بوون. زؤرينةي ئةوان خرانة نثو ئوردووگا و كامپ پةنابةران، كة لة دةضةرة كوردييةكانةوة، گةلثك دوور بوون. بةشثكيشيان لة باژثذة مةزنةكاني، وةك ئيلام و كرماشان و تاران نيشتةجث بوون. ئةوان توانييان بة جؤرثك لة جؤرةكان، خؤيان بژثنن. ئثران دةيةوثت و هةوصدةدات ئةوان و نةمازة لاوةكان بةكارببات، بةوةي كة بيانكاتة سةرباز و ذةوانةي بةرةكاني جةنگيان بكات".

وةرنةگرتني هيچ جؤرة كؤمةكثك بؤ يةكگرتنةوةي خثزان:

دواي نثزيكةي يةك ساص و نيو، مانةوة و نيشتةجثبوون لة ئثران، بةدران و هةموو ئةنداماني خثزانةكةي، ئثرانيان بةجثهثشت و بة پثيان ذوويانكردة توركيا. لةوث لة توركيا، پاسپؤرت و بلثتي سةفةري پةيداكرد و بةرةبةرة خؤي گةياندة سوثد و وةك پةنابةر خؤي ناساند. لة سوثد، بةدران وةك زؤرينةي كورداني ديكةي سوثد، ئةويش درثژةي بة خةباتي خؤي، لة پثناوي مةسلةي كورددا، دا. مةسةلةيةكي زؤر گرنگ و مةزن بؤ بةدران، كة هةردةم لة يادي ناچثت، ئازادكردني كوذةكةيةتي لة زيندان، يا بة لاي كةمةوة، زانيني شتثكة، لة بارةي چارةنووسييةوة. بةدران بةردةوام، پثوةندي بة ذثكخراو و دةسگا جياوازة جيهاني و مرؤضايةتييةكانةوة هةبووة و هةية و داواي كؤمةكي لث كردوون، بةلآم ئةو پثيواية، كة هيچ جؤرة تثگةيشتن و وةلآم و بةصثنثكي، لة هيچ لايةكةوة، وةرنةگرتووة. ئةو زؤر گوماني لةوةدا هةية، كة ئةو ذثكخراوانة توانست و ئارةزووي ئةوةيان هةبثت، كارثك بؤ كورد ئةنجام بدةن. ئةو دةصثت:"بة هةموو شثوةيةك و زؤر بة گةرمي، هةوصمدا بؤ وةرگرتني هةموو جؤرة كؤمةكثك، بؤ دؤزينةوةي كوذةكةم، لث بثهوودة و بث ئةنجام بوو. كث ئارةزووي ئةوةي هةية، گوث لة ئثمةي كورد بگرثت؟ كثشةي كورد، مايةي ململانث و ناكؤكي، ولآتگةلثكي دةوصةمةند و بةهثزة. ولآتثكي ديكتاتؤريي وةك عيراق –كة خوارووي ئةفريقا و ئةصمانياي نازي، لة نامرؤضايةتي و توندوتيژي و زؤردا، تثپةذاندووة و گةلثك لةوان لة پثشترة- و هثشتاش لة هةردوو ذؤژهةلآت و ذؤژاواوة، كؤمةك و پشتيواني دةكرثت، لةبةرئةوةي ئةوان لةوث، بةرژةوةندي ئابووريي مةزنيان هةية و عيراقيش سةرچاوةي نةوتيي، زؤر مةزني هةية. تةواوي ئةو دروشمانةي لةمةذ هاريكاري و برايةتي و مرؤضايةتي، هةموو ذستةي بةتاص بث واتان. با نموونةيةكت بؤ بگثذمةوة: من پثوةندم بة ذثكخراوي ئةمنستيي جيهاني و خاچي سوور و ذثكخراوي پةنابةراني سةر بة يةكيةتيي دةوصةتاني يةكگرتوو لة سوثد و نووسينگةكةيان لة ژنثض، كرد، بةلآم ئةنجام چي بوو؟ من تا هةنووكةيش، هيچ شتثك، لة بارةي كوذةكةمةوة نازانم و ناشزانم چي بة سةر هاتووة. چؤنيةتيي چارةسةركردن و مامةصةكردنيش، لةگةص ئةو مةسةلةيةدا، كثشةي كوذةكةم، لةو بةرسضةي ذثكخراوي ئةمنستيي جيهانيدا، كة لة خوارةوةية، دةردةكةوثت. لةو نامةيةي ئةواندا، بة ئاشكرا ديارة و خويا دةبثت، كة بة ئارةزوو و ويستي خؤيان، لةمةذ ئةو مةسةلةية، كةوتوونةتة كؤمةصثك هةصةوة. ئةوان دةيانةوثت و هةوصي ئةوة دةدةن، كة كثشةي كورد، بة جةنگي عيراق و ئثرانةوة، گرثبدةن و ببةستنةوة، بة پثچةوانةي ئةوةي، كة لة كن هةمووان ئاشكرا و ذوونة، كة كثشةي كورد، لة ذووي ديرؤكييةوة، زؤر لةو جةنگة كؤنترة. جةنگي عيراق و ئثران، لة مانگي سثپتةمبةري 1980 بةرپا بوو، بةلآم ئثمة لة مانگي ئةپريلي 1980دا، كؤچمان پث كرا و وةدةرنراين و دوورخراينةوة و كوذةكةيشم، هةر لةو دةمةوة، گيرا و وةك بارمتة، زيندانيي كرا. ذثكخراوي ئةمنستي كاتثك دةصثت، كوذةكةم ديلي جةنگة و دةبثت كثشةكةي بدرثت بة خاچي سوور، هةوصدةدات و دةيةوثت، خؤي لة بةرپرسياريةتيي بدزثتةوة و لةو كثشةية هةصثت. بةلآم خاچي سووريش دةزانثت، ئةوةي ئةوان دةيصثن، ذاست نيية. لة كؤتاييشدا ئةوةي، كة ذثكخراوي ئةمنستي، بة ئثمةي دةصثت و ذثنوثني و ئامؤژگاريمان دةكات، كة بيكةين، واتة: پثوةند كردن و پاذانةوة، لة دةسةلآتداريةتيي عيراق، هةم كارةساتة و هةميش شايستةي گاصتة و پثكةنينة. ئةگةر كةسثك هةبثت بزانثت، دةسةلآتداريةتيي عيراق چؤن كار دةكات، ئةوة ذثكخراوي ئةمنستيي خؤيةتي، كة لة هةمووان باشتر و پتر شارةزاي دةسةلآتداريةتيي عيراقة. ذثكخراوي ئةمنستيي بؤ خؤي، ليستةي سةدان ناوي كوردي لاية، كة لة لايةن ذثژيمي عيراقةوة لة سثدارة دراون. ذثكخراوي ئةمنستيي، ئةوةش دةزانثت، كة ذثژيمي عيراق، لة كاتي جياوازدا، 400 زارؤكي لة سثدارة داوة. ذثكخراوي ئةمنستيي ئةوةش دةزانثت، كة ئةگةر كةسثك بيةوثت، پرسياري ذةوش و باري كةسوكار و خزم و نثزيكثكي خؤي، بكات، كة زيندانيي بن، لة زيندانةكاني عيراقدا، ئةوا كةسي پرسياركةر، خؤيشي لة سثدارة دةدرثت. ئةو ئامؤژگارييةي ذثكخراوي ئةمنستيي، هثندة گةوجانة و بثعةقلآنةية، وةك ئةوة واية، كة بة جوولةكة بگوترثت، بچن لة دةسةلآتداريةتيي نازيي بپاذثنةوة و داواي كؤمةك بكةن، لةمةذ كةسوكار و خزمانيان، كة لة ئؤردووگا و گرتووخانةكاني ئةواندا بوون. من هةروةها پثوةنديشم بة ذثكخراوي ديكةي جياواز و حيزبي سياسيشةوة كرد، بةلآم كاردانةوةي ئةوانيش، هثندة هاندةر نةبوو. من پثش دوو ساصثكيش، كثشةكةم خستة پثش چاوي، نوثنةراني هةر پثنج حيزبة سوثدييةكةي، ئةنداماني پةرلةماني سوثد، وةلث تا ئثستا هيچ وةرامثكم نةدراوةتةوة". سةرباري هةموو جؤرة سةختي و ناخؤشي و تفت و تاصي و كؤسپثك، هثشتاكة بةدران، ئومثدي لة دةست نةداوة و وةك باوكثك، تاكة هيواي ئةوةية، سةرلةنوث بة ديداري كوذةكةي شاد بثتةوة. هةزاران باوكي كورد، كة لة هةمان ذةوشي بةدراندان، لةو ئومثدةدا لةگةص بةدراندا هاوبةشن. بةدران دةصثت:"من دةزانم نة خؤرهةلآت و نة خؤراوا و نة دوصةتاني ديموكراتي و نة دةوصةتاني ناديموكراتي، هيچ كارثك، بؤ ئثمة ناكةن. تاكة هيوا و پشتيواني من، پثشمةرگةكاني كوردستانن. كاتثك كة كوردستان ذزگار دةبثت، دةبثتة ولآتثكي دةوصةمةند. ولآتثك، كة مةزنترين سةرچاوةي نةوتي ذؤژهةلآتي نثوةذاستي تثداية. كاتثكيش ئثمة بؤ خؤمان، دةبينة خوداني نةوتي خؤمان، بةصث ئةودةم هةضاص و دؤستمان زؤر دةبن".

نامةي ذثكخراوي ئةمنستيي جيهانيي:

 ذثكخراوي ئةمنستيي جيهانيي

 لقي سوثد/ سندووقي كؤمةكي سوثدي

15/3/1983 بةذثز. . .

شةقامي. . .

گةورةي بةذثز. . .

 لة ذثگةي. . . لة. . . بؤمان هةصكةوت، كة ئاگاداري نيگةراني و خةمتان بين بؤ كوذةكةتان، كة وا دةردةكةوثت لة دةسپثكي جةنگةوة، لة زينداني عيراقدا بثت. زؤر مخابن، ذثكخراوي ئةمنستي جيهاني، توانستي كؤمةككردني ئثوةي نيية. ئثمة بة شثوةيةكي گشتي، زؤر بؤمان سةختة، كار لة سةر تاكة كةسان بكةين، لة ولآتگةلثك، كة جةنگيان تثدان. هةرچي ديلةكاني جةنگيشة، ئةوة ئةرك و كاري خاچي سوورة. ذةنگة زيندانييش ذاستةوخؤ، بة ديلي جةنگ نةژمثدرثت. ئايا ئثوة ذاستةوخؤ داواي كوذةكةتان، لة دةسةلآتداريةتيي عيراق كردووة؟ ئةگةر كارگثذيي دةوصةتيي كؤچبةراني سوثدي، مافي نيشتةجثبوون لة سوثد، بة كوذةكةتان بدات، لةوانةية دةرفةتثك بؤ ئةو هةصكةوثت، بتوانثت عيراق بةجثبهثصثت. من دةزانم، ئثوة، تا ذادةيةك، هةموو ذثگةيةكتان تاقي كردووةتةوة. من نامةوثت هةندثك هيوا و ئومثدتان بدةمث و دصخؤشتانكةم، هةر پثشتريش ذوونم كردةوة، ئثمة هيچ كارثكمان پث ناكرثت. بثگومان ديارة، هؤگةلثكي مرؤضانة و هاندةرثكي زؤر لة ئارادا هةن – بيستوومة كة ژنةكةتان نةخؤشة- و ئةگةر هةموو ئةنداماني خثزانةكةتان، لة دةسةلآتداريةتيي عيراق داوا بكةن و بپاذثنةوة، ذةنگة هيچ سةختگيرييةكيش بؤ كوذةكةتان چث نةكات.

لةگةص قوولآيي تثگةيشتنمدا، بؤ دصتةنگي و نيگةرانيتان و لةگةص هيواشمدا سةرةراي ئةوة، بؤ يةكگرتنةوةي خثزانةكةتان بؤ جاري دووةم و لة دةرفةتثكي زوودا.

سلآوي دؤستانةم.

ذثكخراوي ئةمنيستي نثونةتةوةيي

بريتا گرووندين

سكرتثريةتيي

ئةم گوتارة لة گؤضاري Svensk-Kurdisk Journal ي ژمارة 11-12 ساصي 1987-1988دا، كة لة لايةن "كؤمةصةي فةرهةنگيي سوثد-كوردستان"ةوة دةردةچوو، بة سوثدي بلآوكراوةتةوة و لة نؤضةمبةري 1988يشدا، كراوةتة كوردي.


 

 پشتكوو: پشتكؤ يا پشتث كؤ، كة دةكاتة پشتي چيا. [1]

 پيشكوو: پثشكؤ يا پثشي كؤ، كة دةكاتة پثشي چيا.[2]

 ذؤژنامةي ئةتتةئاخي(التاخي)، بة زماني عةرةبي و دواتريش، برايةتيي، بة زماني كوردي.[3]

 عاديل موراد.[4]

 زةكيية ئيسماعيل حةققي.[5]

 حةبيب موحةممةد كةريم.[6]

 

Hit Counter