بةهةلَةبردني شيعر لةطوَرانيي  كوردييدا                                                                    

                                دياري قةرةداغي

 

شيعر يةكةيةكي طرنطي طوَرانية , تيَطةيشتن لةبةهاي شيعر, لة ضةمكي شيعر, لة جوانييةكاني شيعر هوَكاريَكة بوَ بةرز راطرتني بةشيَكي طةورةي طوَراني..

لةشيعر طةيشتن بة ماناي خويَندنةوةي رووت قووت نييةبةتةنها,ضونكةخويَندنةوةي شيعر طةر تيَطةيشتني ماناي طشتي و مانا جوانةكاني بةلاغةتي شيعري تيَدانةبيَت ناتطةيةنيَـتة لةزةتي شيعر,لام سةيرةكاتيَك شيعريَك دةخويَنيتةوةو لةيةكةم خويَندنةوةو يةكةم ديَريدا برِياربدةي بكريَتة بوكي ئاوازيَك, سةيرتر ئةوةية هيَشتا ئاوازةكة كاملَ نةبووة كة توَي ئاواز دانةر,يان طوَرانيبيَذ برِياربدةي زوَريَك لةوشةي شيعر بقرتيَنن و هةنديَك جار وشةو رستة زياد بكةن يان بة هةلَة وتنيان ماناكان تةواو بطوَرِن,يان لابردني بةشيَكي طةورة و طرنطي شيعرةكة بة بيانووي ئةوةي كة بوَ ئاوازةكة نابيَت و لةطةلَيدا نايةتةوة.

هةنديَك لةطوَرانييةسةركوتووةكاني ئةمروَي هونةريكوردي ثرِن لةو وشةو دةستةواذة هةلاَنةي كة لةشيعرةكةدا وا نةهاتووةو شاعير وةهاي نةنووسيون,كةضي ئةمان بي تيَطةشتن راستةوخوَ ضرِيويانة ,كة ئةمةش بضوكترين بةلَطةية بوَ بيَدةستةلاَتي لة تيَطةيشتني شيعر,لةزماني شيعر,ماناي شيعر.

باثيَكةوة برِوانينةضةند نمونةيةك لةو طوَرانيية كوردييانةي كةئةمرِوَ كةوتونةتةسةر زاري خةلَكي و لةبةرييان كردوون و دةيلَيَنةوة سةرباري ئةو هةلاَنةي كة بونيان هةية لةنيَو طوَرانييةكةدا نةك لةنيَو قةسيدةكة.

نالي مةزن دةفةرمويَت:

حةنايي كردووة ثةنجةي بةخووناوي دلَي زارم

ئةمة رِةنطيشةهادةت بص كةكوشتةي دةستي دلَدارم

كةضي هةريةك لة هونةرمةنداني طوَرانيبيَذان كاك(عةدناكةريم)&كاك(سوارةمةحةمةد)وكاك(جةمال شةريف)كة ئةم شيعرةيان كردوَتة طوَراني واي دةضرِن:

حةنايي كردووةثةنجةي بةخووناوي دلَي زارم

ئةمةرِةنطةشةهادةت بص كةكوشتةي دةستي دلَدارم

طةرسةرنج بدةينة هةردوو وشةي(رِةنطي)&(رِةنطة), بةرضاوة كة جياوازييةكان ضين

وشةي(رِةنطي)ثيَكهاتووة لة وشةي( رِةنط +ي)ئيزافةبوَ وشةي دوواي خوَي كة (شةهادةت)ة .

بةلاَم وشةي(رِةنطة)وشةيةكي دوو برِطةيية كة ماناي ديارو سةربةخوَي هةية كة زوَر وشةي تري بةرامبةري لةزمانةكةماندا هةيةوةك:(دةشيَت,لةوانةية,توَبلَيَيت…هتد)

بةمةش طوَرِيني هةريةك لةم دوو وشةية بة يةكتري ماناي رِاستةقينةي خوَيان ون دةكةن و سةرنجام ماناي تةواوي ديَرِةكةش دةطوَرِيَت.    

شيَخي شاعيران حةسيب قةرةداغي دةفةرمويَت:

لةطةلَ تةنافا قوَلَي توَم بكريَتة مل

لةضاوي ثيسي جةللادا ئةبم بة طل

براي ئازيزو هونةرمةند كاك شيَركوَ تالب واي دةضرِيَت:

لةطةلَ تةنافا قوَلَي توَم بكريَتة مل

لةضاوي ثيسي جةللادا ئةبم بة طلَ

برِوانة وشةي(طل)ي شاعير و (طلَ)ي طؤرانيبيَذ,ضةند نزيكن بة شيَوة و دوورن لة مانايان.

(طل) بة ماناي ئيَش و ئازار

(طلَ) بة واتاي خاك و خوَلَ كة مانايةكي سةربةخوَي هةية لة فيلَدي زمانةكةمان.

هةروةها شيَخي شاعيران لة ويَنةيةكي شيعري نايابدا دةفةرمويَت:

با ئاغر بي هاتوضوَكةت وةك جارانت

مةيكة بة توَف رشيَنةكةي بةهارانت.

كةضي لاي كاك شيَركوَ واي ليَهاتووة:

 با ئاغر بي هاتوَ ضوَكةت وةك جارانت

مةيكة بة توَو ثرذيَنةكةي بةهارانت.

هةر ديسان شاعيري مةزن حةسيب قةرةداغي دةفةرمويَت:

كويَرة ديَش بي هةستة جارِدة

خةلَكة وا من بووم بة شار

بةلاَم (دياري قةرةداغي) نوسةري ئةم باسة لة طوَراني (خةوني مةست)دا وةهاي دةلَيَت:

كويَرة ديَش بم هةستة جارِدة

خةلَكة وا من بووم بة شار

لة يةكةمياندا (بي) واتة (بيت)           ت: ئامرِازي لكاوة بوَ كةسي دووةمي تاك

ماناي  (توَ ئةطةر كويَرة ديَش بيت)

نةوةك ( من ئةطةر كويَرة ديَش بم) ضونكة  م: ئامرازي لكاوة بوَكةسي يةكةمي تاك

شيركوَ بيَكةسي طةورة شاعيري كورد دةلَيَت:

لة طةرووتانا رةشةباي سليَمانيين

 

كةضي هونةرمةندي ثاية بلَند مةزهةري خالقي دةلَيَت:

لة طةردوونتانارةشةباي سليَمانيين

هةردوو وشةي (طةروو)ي شيَركوَ بيَكةس و (طةردوون)ةكةي مةزهةري خالقي دنيايةك جياوازي هةية,كة خويَنةر راستةوخو درك بةو جياوازيية دةكات.

شاعيري نويَخوازي طةلةكةمان (طوَران) دةلَيَت:

بةدووتا ئةشكي حةسرةت خويَن ئةباريَني بةسةردةشتا

تةماشاي لالةزاري رِاطوزةر ناكةي ئةرِوَي ئوَغر

طةورة هونةرمةند كاكة عةدنان كةريمي طوَرانيبيَذ دةبيَذيّت:

بةدووتا ئةشكي حةسرةت خويَن ئةباريَني بةسةردةشتا

تةماشاي لالةزارو راطوزةر ناكةي ئةرِوَي ئوَغر

لاي شاعير (لالةزار)بةهوَي (ي) ئيزافة كراوة بوَ وشةي(رِاطوزةر), هةرضي وتنةكةي كاك عةدنان كةريمة (لالةزار)ئيزافة نةكراوة بوَ(رِاطوزةر)وهةريةك لةو دوو وشةية بوونةتة وشةيةكي سةلَت و رِةبةن ,كة لاي ماموَستا طوَران(لالةزاري رِاطوزةر) وةك دةستةواذةيةك, سةربةخوَ هاتووة.

لة لايةكي ترةوة طوَراني مةزن لةم ديَرةداثرسيار دةكات دةلَيَت:(ئةرِوَي ئوَغر)؟؟

بةلاَم لة ئاواز و وتني طوَرانييةكةي ئةم هونةرمةندة توَ بة هيض شيَوةيةك هةست بة نةغمةو ئاوازةي ثرسيار كردن ناكةيت,بةلَكو هةر لة شيَوةي رِستةيةكي خةبةري ديَتة طويَت, كة ئةمةش نيشانةية لة بةد حالَي بوني شيعرو نةبوني دةستةلاَت بة سةر ئاوازدا .

طةورة زانايةكي كوردي وةك (مةلا عةبدول كةريمي مودةريس)كة ليَكوَلَينةوةو تةحقيقيَك دةكات لةسةر شاعيريَكي وةك حةزرةتي مةحوي,ئاخوَ ضةند ماندوو بووة,بزانةضةند رةنجي كيَشاوة , ضةند ميَشكي خوَي طوشييوة تا نةكةوتبيَتةهةلَةوة,ئاخر مةحوي كةم نيية , هةر وشةو ديَريَكي بةزياد و لةخوَرِا     نةنوسيووة, ئيستاش دةيان ليَكولَينةوةي جوَراوجوَر هةية لةسةر شيعريَكي, دةيان طفتوطوَش دةكريَت لةسةر حةرفيَكي,كةضي بيَباكانة طوَرانيبيَذاني ئيَمة وشةو دةستةواذةش زياد دةكةن بوَ شيعري, جا ئةطةر بة ناوبانطترين شيعريشي بيَت.

هونةرمةند كاك عوسمان عةلي لة بةرنامةيةكي راستةوخوَي كةنالَي ئاسماني (كوردسات)دا ,كة بةرنامةيةك بو لة سةر طوَراني و مةقامات و لةطةلَيشيدا ذمارةيةكي تر لة هونةرمةنداني بةرضاوي طةلةكةمان بةشدار بوو, كة سةرةي طوَراني و مةقام هاتة سةر كاك عوسمان عةلي مةقاميَكي بةشيعريَكي مةحوي خويَند,كةلة بنةرِةتدا شيعرةكةي مةحوي وةهاية:

 بة نووري بادة كةشفي زولَمةتي تةقوا نةكةم, ض بكةم

بة شةمعيَكي وةها ضاري شةويَكي وا نةكةم, ض بكةم

لة خةزنةي دلَمدا هةرضي هةية ,هةر داغي سةوداية

دةسا ئةم نةقدة دةردي عيشقي ثص سةودا نةكةم, ض بكةم

بةراستي توَ ئةطة ر هاتي هةر وشيةكةت لةم توحفة شيعرييةدا كةم يان زياد كرد ئةوا خةتايةكي طةورةية ناكريَت ليَي بيَدةنط بين, با بزانين كاك عوسمان عةلي ضوَن ئةم شيعرةي بة مةقام خويَند,لة دوواي تةواو بوني هةر ديَرِيَك لة شيعرةكةدا ئةم شتانةي دةووت وةك:( ئازيزم , توخوا , بمرم, دةي دةدةي…,براكةم…………..هتد)كةواتة شيعرةكة واي ليَهات:

بة نووري بادة كةشفي زولَمةتي تةقوانةكةم, ضبكةم ئازيزم توخواكةي 

كورة بة شةمعيَكي وةها ضاري شةويَكي وا نةكةم ضبكةم ضبكةم ضبكةم

توَ تةماشا ئةم ويَنة شيعريانة ضوَن تيَك و ثيَك شكا,ضوَن كرا بة خاتري نةطونجاني لة نيَو ئاوازيَكدا, باشة كة  وشةكان هاوتةريب نةبوو  لةطةلَ كيَشي وتنةكة بوَ ئةم شيعرةتان دانا بوَ ئةم مةقامة؟ تكاية با وةلاَمةكةتان بوَم ئةوة نةبيَت كةبلَيَن لة ضرِيني مةقامدا توَ سةربةستي لةو ئيحساساتانة ,تا كةم كردن و زياد كردني وشة بوَي باريَكي سروشتي بيَت.

من دةلَيَم نةك هةر باريَكي سروشتي نيية بةلَكو هةلَةيةكي طةورةيةو هيض سازشيَك قبولَ ناكات,ئامادةشم بوَ طفتو طوَييةكي باشترو جديتريش طةر ثيَتان وا نةبوو‍‍‍‍‍‍؟؟؟

ماموَستاي طةورةو ثاية بلَند ماموَستا ئةنوةر قةرةداغي لة يةكيَك لة ئاوازةكاني بة دةنطي خوَي دةلَيَت: (من ئةوا هاتم بة كوَلَي دةردو ئيَش و زامةوة

                            مةينةتم زوَر بوو لةمةوبةر, وا سةري لي دامةوة

                            نةفسي ئةمجارةم لة ريَما داوي بوَ دانامةوة)

ئةمةي سةرةوة شيعريَكي كاك شيَخ حةسيب قةرةداغيية بةلاَم لاي ئةو وا نييةبةلَكو ئةمة راستييةكةيةتي:( من ئةواهاتم بة كوَلَي دةردوئيَش و زامةوة

                             مةينةتم زوَر بوو لةمةوبةر, وا سةري لص دامةوة

                            نةفسي ئةممارةم لة رِيَما داوي بوَدانامةوة) 

********************************************** *****

هونةرمةندي طوَرانيبيَذ كاك (زةكةريا عةبدولَلَا) لة طوَرانييةكيدا كة بة دياليَكتي كرمانجي ذوورو   خويَندويةتي دةلَيَت:

شةكر ثةحلة تو شيريني

كة لة راستيدا شيَك نيية بة ناوي (ثةحل) بةلَكو (تةحل) هةية بةماناي(تالَ)ة

 

لة هةمان كةنالَدا ولةشةوي12/10/2004لة بةرنامةي راستةوخوَي(سوَزوئاواز)دا لة برِطةيةكيدا كاك (كاوة وةستا عةلي) ئةطةر بة هةلَة نةضوبيَتم ناوةكةي وا بوو؟؟ بةشدار بوو بة مةقاميَك كة  بةشيعرة مةزنةكةي (نالي) خويَندي.

نالي طةورة شاعير دةفةرمويَت:

بينايم كويَرة هةلَنايَي بةرووي كةس

موذةم يةك يةك دةلَيَي بزمارة بص توَ

كاك كاوة ليَي تيَك ضوبوو دةيوت:

بينايم كويَرة هةلَنايَي بة رووي كةس

كوذةم يةك يةك دةلَيَي بزمارة بص تؤ

لة ديَريَكي تردا نالي دةفةرمويَت:

لةكن من با وجوودي ناس و ئةجناس

كةضي كاك كاوة كردبووي بة :

لة كن من با وجووبي ناس و ئةجناس

خةتاي توَ نيية برا حةقي خوَتة ,طرنك ئيش برِوات.

لة طوَرانيية كوردييةكانمان دةيان وشةي تيَكشكاوت طوص لص دةبيَت كة لة هيض كات و سةردةميَكي زمانةكةدا ئةو وشةية وا نةبينراوة مةطةر خوَت تةسةوري بكةيت كة ض مانايةك بيَت… ئةمةش ديسانةوة كةم دةستي و نةخويَندةواري خاوةنةكةي ئاشكرا دةكات..هةنديَك جار تيَكشكاني ئةم وشانة بة مةبةست بووة بوَ ريَكخستني قافيةو ئاوازةي طوَرانييةكة,هةنديَك جاريش ليَنةزانانة تةوزيف كراوة,هةنديَك ليَكضون دةبينريَت كة لةسةر بنةمايةكي نالوَجيكي ئةم ضوواندنة دروستكراوة,طةر برِوانينة ئةم نمونانة ئةوا بةشيَك لةم راستييانة ديارن.

 

هونةرمةند (لةيلا فةريقي)لةطوَرانييةكيدا دةلَيَت:

ئيَمة بيَستانيَكمان داضانا…….. ئيَمةدارستانيَكمان ناخشانا

برِوانة هةردوو وشةي(داضانا,ناخشانا),بةوردي سةرنج بدةن ئايا لة هيض كون وكةلةبةري زمانةكةمان بة ميَذووي كوَن و تازةي و بةطشت دياليَكتةكانييةوةبةم شيَوةية دركيَنرراوة؟توَ بلَيَي  مةبةست لة(داضانا) ( داضاند) بيَت؟ يان مةبةست لة(ناخشانا) (نةخشاند)بيَت؟توَ بلَيَي طوَرانيبيَذان خةلَكي مةملةكةتيَكي تر بن وتازة فيَري ئةلف و باي زمانةكة بن؟ هةروا ثرسيارة ودةيكةم.

لة يةكيَك لة ئاوازو شيعرةكاني هونةرمةندي خوَشةويست كاك (بةهجةت يةحيا) كة دةلَيَت :(دةسا بوَ نايةي كوا حةكيمي لوقمانم؟)

 هةموومان (لوقماني حةكيم)ان بيستووة, بةو ثيَيةي(لوقمان) دةزانريَت كة (حةكيم) بووة, بةلاَم(حةكيم)كيَية تا(لوقمان)بيَت؟

هونةرمةندي مةزن كاك( ناسري رةزازي) لة طوَرانييةكيدا دةلَيَت:

هيض خوَشيم نةدي لةروي زةمانة

بوم بة نيشانة بوَ تيروييو تايانة.

كة لةراستيدا وا نيية بةلَكو

هيض خوَشيم نةدي لة روي زةمانة

بوم بة نيشانةبوَ تيرو تانة.

وةك ثيَششتريش ئاماذةم ثيَدا ,كةم جار طرنطي دراوة بة مةوقعي وشة لة رِستةدا يان طرنطي نةدراوة بة نةغمةي رِستةكة, ئايا رِستةيةكي خةبةريية يان سةرسورِمانة يان  ثرسيار,كة ئةمة بة هةلَة دةطاتة طويَطر .

با سةيري ئةم ديَرِة شيعرييةي  شاعيري بةتواناي طةلةكةمان ماموَستا دلَشاد مةريواني بكةين كة لة يةكةم وشةيدا ثرسيار دةكات:

بوَ؟! ...

بص لةو ضاوة كالاَنةت ضي شك ئةبةم؟!

بةلاَم لاي هونةرمةند كاك(حةمةي نيَرطز) وا نيية, بةلَكو هةموو رستةكة دةكات بة ثرسيار

بوَ بي لةو ضاوة كالاَنةت ضي شك ئةبةم؟

كة بةطشتي هيض مانايةك نابةخشيَت بةم شيَوة خويَندنةوةية.

هةندص سروودي كوردي كة بوَتة سرودي نيشتمانيي و طةورةو بضوك لةبةريانةو بونةتة ئارميَكي طةشي دوَزي ميللةتيَك,كةضي هةنديَك وشة بةكارهاتووة وةك وشةكاني نيَو شيعرةكة نيية و شاعير وةهاي نةنوسيوون,بوَنمونة (ئةي رةقيبةكةي)ماموَستا (دلَدار)ي شاعير , كة ئةو بةم ضةشنةي وتووة:

ئةي رةقيب هةر ماوة قةومي كورد زمان

نايرِميَني دانةيي توَثيزةمان.

يان دةفةرمويَت:

زيندووة هيض نانةوص ئالاَكةمان.

كةضي لاي هةمومان دةوتريَت:

ئةي رِةقيب هةر ماوة قةومي كورد زمان

ناشكيَني دانةوي(دانةيي)توَثي زةمان.

يان دةوتريَت:

زيندووة قةت نانةوص ئالاَكةمان.

******************************************************هةندص جار طوَرانيبيَذ لةكاتي ضرِيني وشةي نيَو طوَرانييةكاندا,دةكةويَتة هةلَةي دابةشكردني وشة ليَكدراوةكان , يان جياكردنةوةي دوو وشةي مانادار ثيَكةوة,كة لة رِاستيدا نابيَت بةش بكريَت بةلَكو دةبيَت ثيَكةوةو لةيةك كاتدا بوتريَت,من نمونةي زوَرم لاية بوَ ئةم هةلَة زةق باوةي كةلة طوَراني كورديدا هةية , بةلاَم طوزارشت كردن لةم كيَشةية  بة نوسين توَزيَك طرانة ,بةلَكو زياتر لة كاتي ضرِيندا ئةم سةرنجة باشتر رِاست دةكريَتةوة,لةطةلَ ئةوةشدا هةولَ دةدةم نمونةيةك بخةمة بةر ضاوتان:

لة يةكيَك لة طوَرانييةكاني خاتوو(سوَزان ناموَ) كة ئةداي ئةم ديَرِة شيعرةي خوارةوة

(تةنهام و تةنهام كةس نيية باوةش بوَ ئةم ئازارةم……..هتد )بةم شيَوةية كردووة

(تةنهام و تةنهام كةس نيية باوةش…………….. بوَ ئةم ئازارة…………م ……بكاتةوة)

ئةو خالاَنةي نيَوان وشةكان  كة دامناوةهةمووي كاتة(زةمةن)ةو دةكةويَتة نيَوان وشةكانةوة ,كة سةرةنجام درةنط ماناكةي دةطاتة لاي طويَطري طوَرانييةكةو نازانيت ضي دةلَيَت و ماناي تةواوي وشةكة ضيية.

لة كوَتاييدا دةمةويَت بلَيَم كة رِةطةزي شيعر لة طوَرانيدا بةشيَكي طةورةو بةر ضاوة,بوَية دوَرِاندني وشةيةك, دوَرِاندني مانايةكي طةورةية,دوَرِاندني ماناش دوَرِاندني بةشيَكي طةورةي طوَرانيية.

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

muzic@kurdistannet.us

ضاثيكة

كاتي بلآوكردنةوة 

www.kurdistannet.org

طةأانةوة بؤ بةشي هونةري كوردستان نصت

Hit Counter