مانطي هةنطويني كورتي هصنا! ... نووسيني: تؤماس هاماربصري ... وةرطصأاني لة سويدييةوة: مةهاباد كوردي

 

01-05-2020 15:57

 

خشتةزةمةنييةكةي ئةمريكا لة عصراق ئصستا بة شصوةيةكي دراماتيكي لنطةوقووض بؤتةوة. ثصشتر باس لةوة دةكرا هةر كاتص دةستوورصك دانرا، هةلَبذاردنة طشتييةكان ئةنجام دران و حكوومةتصكي هةلَبذصردراويش هاتة سةر كار، ئةوسا كؤتايي بة داطيركردن دصت. لص هةنووكة بأيار دراوة كة ئيدارةيةكي عصراقيي هةرصمي لة مانطي حوزةيراني سالَي داهاتوو دةست بة كار دةبصت ـ لة كاتصكدا كة تةنانةت دةستوورة نوصيةكةش ئامادة نيية. بصطومان هؤي ئةم كارةش بؤ ئةوة دةطةأصتةوة كة ثرسي عصراق بووةتة بارطرانييةك بؤ هةلَمةتي هةلَبذاردني سةرؤك بؤش. هةوالَي أؤذانةي زيان لصكةوتني ئةمريكاييةكان كاريطةري بةرضاوي خؤي هةية لةسةر بؤضوونةكان كة لة أصطاي أاثرسينةكانةوة وةديار دةكةون. ض ضةكصكي بةكؤمةلَ قأكةر نةدؤزراوةتةوة، سةددام حوسصن لة خؤحةشارداندا سةركةوتني بة دةست هصناوة و هةموو نيشانةكانيش أوو لةوةن كة هاوثةيمانان لة سةرةأصطاي لةدةستداني ئاشتين.

زؤرينةيةكي هةرة بةرضاوي عصراقييةكان لة مانطي نيسان ثصشوازييان لة أووخاني أذصم كرد. بةلآم هةست و سؤزي خةلَك لة بةرامبةر هةبووني هصزة ئةمريكايي و بةريتانييةكان هصشتا جؤرصك لة طومان و ضاودصري ثصوة ديار بوو، مرؤظ داطيركردنصكي درصذخايةنصكي نةدةخواست. هةر زوو ئةوة أوون بوو كة مانطي هةنطويني كورت دصنص. لة هةمان كاتدا ئةوةش زةلال بوو كة كاري سياسي لة ثصناو داناني بةردي بناغةي عصراقي نوص وةختي خؤي دةوص ـ ئالَؤزي و طرذييةكاني نصوان طرووثة جياوازةكان سةرةتاتكصي هاتنة دةرةوةيان دةكرد. لةوةش جديتر بةأصوةبردني كاتي ئةوةندة خراث ئامادة كرابوو كة لة كةسانصك ثصكهاتبوو بة ض شصوةيةك شايستةي ئةوة نةبوون كارصكي وايان دةقةبةلَ بكرص. بأياري دةركردني طشت سةرباز و ثؤليسة عصراقييةكانيش يارمةتيدةر بوو بؤ بلآوبوونةوةي تاوان بة شصوةيةكي بةرضاو ـ سةرباري ئةو بصكاريية زؤر و فراوانةي كة بة دوايدا هات.

دةسةلآتي كاتيي هاوثةيمانان (CPA) بة ئةنقةست ضاوي لةوة ثؤشي تا زانياري تةواو بة خةلَك نةدرص. سكالآي خةلَك ئةوة بوو ئةوان ضيان نةدةزاني لةبارةي نةخشة و ثلانةكان يان ئةطةر طرفتصكيان هةبص أوو لة كوص بكةن. سةربازاني سةر شةقامةكان نةيانتواني لةطةلَ خةلَك ثةيوةندي دروست بكةن. بةهؤي ئةو دوذمنايةتييةي كة ئةوان جارناجار أووبةأووي دةبوونةوة ترس لة دلَيان نيشتبوو، هةر لةبةر هةندصش هةميشة ثةنجةيان لةسةر ثةلةثيتكةي تفةنطةكانيان بوو. ئةوان لة أاددةبةدةر نةيانتوانيوة جياوازي لةنصوان دؤست و دوذمندا بكةن و لة ضةندين زنجيرةأووداويشدا ئةو سةربازانة بص ئةوةي ثصويست بكا تةقةيان كردووة، لة هةندص حالَةتدا زياني طيانيشيان لص كةوتؤتةوة. ئةم جؤرة أووداوانة كاريطةريي زنجيرةييان لةسةر أةوشةكة دةبص و هةلَبةت بؤ مةبةستي سياسيش دةقؤزرصنةوة ـ بة كردةوةش ئةمة أووي داوة.

ئةو طرذيية يان ثةيوةنديية كةمة لةطةلَ دانيشتوانة خؤجصييةكة بة يةك لةو هؤكارانةي شكستصكي ديكة دةذمصردرص: دةزطاكاني ئاسايشي ئةمريكايي زانيارييةكي ئةوتؤيان لةمةأ وصنة و شصوةي مةترسييةكان نيية. نةدؤزينةوةي سةددام حوسصن خؤي لة خؤيدا يةك لة نيشانةكاني ئةم دةردةية و بصطومان شكانصكي ئصجطار طةورةشة. كاري بؤمباتةقاندنةوةكةي 29ي ئاب كة بووة هؤي كوشتني ئايةتولَلا موحةممةد باقر ئةلحةكيم زةبرصكي كوشندة بوو سةبارةت بة متمانةكردن بة داطيركةران لاي زؤر لة شيعة موسلَمانةكان. هةروةها تةقاندنةوةي بارةطاكاني UN و خاضي سووريش طةلص كةسي تووأة كرد. ضؤن أصي تصدةضص تاكةهصزي سةربازيي بالآدةستي دنيا نةتوانص ببصتة كؤسث لةبةردةم قةوماني ئةم جؤرة تاوانانةدا؟ تةنانةت ئةو كةسانةي كة هةموو مافصكي خؤيان هةبووة تا ثشتطيري لة داطيركردن بكةن لةطةلَ بةسةراضووني كات شك و طومان لايان زيادي كردووة. هةتا لة ناوضة كوردييةكاني باكووريش كة هاوكاريكردن دةطةلَ دةسةلآتي داطيركةر كارصكي ماقوولَ و طونجاو بووة، لة ميانةي سةردانصكي تازةمدا بؤ ئةوصندةرص كةسانصكي زؤرم بيني كة ناأةحةتي خؤيان لةبارةي أةزاقوأسيي ئةمريكاييةكان دةردةبأي. "كورت و كرمانجي ئةوان تصناطةن، ثصناضص بشيانةوص خؤيان فصركةن"، ئةمة أاظةكردنصكي ئاسايي بوو. تةواوي مةسةلةكة بؤ شتصك دةطةأصتةوة كة بة "هةست و سؤزي كولتووري" ناو دةبرصت. عصراقييةكان سةرةأاي ئةو هةموو سووكايةتي ثصكرنةي كة لة سي سالَي أابردوودا ئازاريان ثصوة ضةشتووة ديسانيش بص جياوازي لة أةسةندا كةسانصكي سةربةرزن و شانازي بة خؤيانةوة دةكةن. لةو ولآتة لصوةشاوةيي و كةسانصكي زؤري خاوةن خوصندني بالآ بة شصوةيةكي بةرضاو سةرنجي مرؤظ أادةكصشن. دةسةلآتي داطيركةر ئةوةندة طوصي بؤ ئةم مةسةلةية شل نةكردووة. بة ثصضةوانةوة طةلص لة عصراقييةكان بة بصزارييةوة دةلَصن كةوا بة جؤرصك مامةلَةيان لةطةلَ كراوة وةك ئةوةي كة كةمتر بزانن. كاتص كة ئةنداماني ئةنجوومةني حوكمم بيني كة لة لايةن دةسةلآتي داطيركةرةوة دانراوة (Iraqi Governing Council) خودي بابةتةكةمان هةر ئةمة بوو: ئصمةي عصراقييةكان لةمأؤ بةدواوة دةبص خؤمان لصثرسراوصتي بطرينة دةست.

بيرؤكةي دامةزراندني ئةنجوومةن لة دةستثصكدا بؤ ئةوة بوو كة ئةم ئةنجوومةنة تا كاتي هاتنةئاراوةي حكوومةتصكي عصراقي لة أصطاي هةلَبذاردن وةك مةلَبةندصكي أاوصذكار بؤ دةسةلآتي داطيركةر دةست بة كار بص. ئةنجوومةن توانيويةتي ديالؤطصكي بنياتنةرانة بة بةزاندني سنووري حيزبايةتي ئةنجام بدات و ثصدةضص طرذي و ناكؤكييةكاني نصو كؤمةلَطاشي كةم كردبصتةوة. بةلآم ئةنجوومةني ناوهاتوو ض سةركةوتنصكي بةرضاوي بة دةست نةهصناوة لة بواري ئةوةي كة بتوانص وةك فاكتؤرصكي طرنطي دةسةلآت لةبةردةم جةماوةري ثان و ثؤأ و توصذة جيا جياكاني بوةستص ـ تاكة هؤكاري ئةمةش ئةوةية كة ئةم ئةنجوومةنة كاريطةري و دةسةلآتي تةواوي نةبووة. ئةنداماني ئةنجوومةني حوكم ضاك هةستيان بةو مةترسييانة كردبوو كة دامةزراندنيان لة لايةن ئةمريكاييةكانةوة و بوونة هاوكاري ئةوان بة ماناي لةدةستداني متمانةي سياسي دصت لة كةش و ئاووهةوايةكدا كة دذايةتيكردني ئةمريكا ثلة بة ثلة لة زيادبوونداية. ئةم كارة بة دلَنياييةوة يارمةتيدةر بووة لة ثةرةسةندني نصوضةوان طرذي و تووأةيي نصوان ئةو ئةندامانة و نوصنةرة ئةمريكاييةكان. ئةنجوومةني حوكم ناأةزايي خؤي دةربأي كاتص ئيدارةي بؤش ـ بص أاوصذكردن ثصي ـ هةولَي دا وا لة حكوومةتي تورك بكا تا 10 هةزار سةرباز بؤ عصراق بنصرص. ئةنجوومةن داواي ئةوةشي كرد دةسةلآتي زياتري بةسةر كاروباري ثؤليس لة ولآتدا هةبص ـ هةرضي ئيدارةي ئةميكاييش بوو تةطةرةي خستة بةردةم كارةكة. هةنووكة ئةمة طؤأاني بةسةردا هاتووة، بة ثصضةوانةوة بةعصراقيكردن برةو و لةزي ثص دةدرص. ئةمة ض دةطةيةنص؟

بة طوصرةي ئةو بأيارةي كة خراوةتة أوو ـ دواي زنجيرةكارصكي تيرؤريستانة ـ هصأشكردنة سةر هصزةكاني داطيركةر و كوشتنيان ـ مةترسي ئةوة لة ئارادا هةية كة ئةم خشتةزةمةنيية طؤأصنراوة بة ماناي سةركةوتن بصت بؤ ثياواني شةأاني سةددام حوسصن. لةم أصطةيةشةوة ئةفسانةي ئةطةري طةأانةوةي ديكتاتؤر ذيانصكي نوصي بةبةردا دةكرصت. ئةمة خؤي لة خؤيدا بؤ باري ئاسايش لة ولآتةكة شتصكي ضارةنووسسازة، لة هةمان كاتيشدا بؤ هةلومةرجي كاركردن لة ثصناو ضارةسةرصكي سياسييانةي خؤأاطر.

لة وةها بارصكدا أووناكي بةهصز و طشت نيطاكان أووةو سياسةتمةداراني ئةنجوومةني حوكم دةبن (كة لةوانةية ضوارضصوةكةي فراوانتر بكرصتةوة) . لةناو ئةو ئةنجوومةنةدا سةراني ئايينثةروةري وةك حيزبي دةعوة دةبينرصن، بةلآم طرووثي تابلَصي سيكولاريستيش هةن، بؤ نموونة هةردوو ثارتي كورديي ينك و ثدك، ثارتي سؤسياليستي كورد، ديموكراتخوازة نيشتمانييةكان، ديموكراتخوازة سةربةخؤكان و ثارتي كؤمؤنيستي (أيفؤرميست) . طةلص لة ئةنداماني ئةنجوومةن لة سةردةمي حوكمي ديكتاتؤر لة تاراوطة دةذيان و ثصناضص بةلةميشيان باش لةنصو دانيشتوان لةنطةر بطرص. سةختترين مةسةلة كة أووبةأووي ئةنداماني ئةنجوومةن بصتةوة ئةوةية داخوا ئةوان دةتوانن ديموكراسييةك فةراهةم بكةن كة بة شصوةيةكي ماقوولَ بةشداريكردن و كاريطةرصتي طةلاني عصراق دابين بكات. تةنيا لة أصطاي ديموكراسي ئةم نةتةوة تصكةلَ و ثصكةلَة وصك دةخرصتةوة. هةر لةبةر هةندص كاركردن لة ثصناو داناني دةستوورصكي تازة ئاطاداربوون و وردبوونةوةي تايبةتي دةوص و طرفتةكانيش ئالَؤزن.

كوردةكان ثصشوةخت بأياري ضارةسةرصكي فيدرالييان داوة و حيزبة طةورةكاني ناو ئةنجوومةنيش ئةمةيان ثةسند كردووة. طرفتةكة لةوةداية كة ئةوان بة ضاوي كوردةكان لة مةسةلةكة ناأوانن. كورد بير لة فيدراسيؤنصك دةكةنةوة لةنصوان هةرصمصكي كورديي يةكطرتوو (يان بةشةدةولَةت) و ناوضةكاني ديكةي عصراق (ئةويش وةك يةكةيةك يان بة دةوري خؤي بةسةر دوو بةش دابةش كرابص) . ئةم فؤأمة بةشصك لة ضارةسةري سةربستان و مؤنتينصطرؤ (ضياي أةش) وةبير مرؤظ دصنصتةوة. هةرضي دةستة و تاقمة سياسييةكاني تري عصراقن باس لة تةنيا يةك دةولَةت دةكةن كة ثارصزطاكان خؤيان تصيدا كاروباري خؤيان بةأصوة ببةن، با لةسةر بنضينةي نامةركةزييةكي زؤر بةربلآويش بص. ئةوان "دابةشكردني ئةتنيكييانة"ي عصراق دةدةنة دواوة. ئةمة بؤ كوردةكان ثرسصكي يةكلاييكةرةوةية. بة ساناهي دةكرص بلَصين كوردةكان لة غةيري ئؤتؤنؤمييةكي بةربلآو و خودان ناسنامةي تايبةت بة خؤيان شتصكي ديكةيان قةبوولَ نيية. أاوةدوونان و كؤمةلَكوذييةكاني أذصمي سةددام حوسصن تووأةيي و أيشةي قوولَيان لة بير و هزري واندا داكوتاوة. نزيكةي دة سالَ لة خؤبةأصوةبردني ديموكراسييانة لة كوردستان واي لة خةلَك كردووة جارصكي تر بة دةسةلآتي باشوور (باشووري عصراق) أازي نةبن. كوردةكان داواي ئةوةش دةكةن كة هةرصمي كوردي يان بةشةدةولَةتة فيدرالييةكةيان شاري كةركووكيش بطرصتةوة. ئةم بابةتة جصطاي باس و لةسةر أاوةستانة نةك تةنيا لةبةر ئةوةي لة 40%ي سةرضاوةي نةوتي ولآتةكة لةم ناوضةية هةلَكةوتووة. كوردةكان خؤيان سةرضاوة نةوتييةكاني ولآت وةك داهاتصكي تةواوي دةولَةتةكة سةير دةكةن و ثصشيان واية قازانج و سةرمايةي ئةم داهاتة دةبص بة شصوةيةكي دادثةروةرانة لةنصو ضوارضصوةي دةولَةتة فيدرالييةكةدا دابةش بكرص. بةلآم ئاشكراية ثرسي كةركووك دةشص زؤر ترسناك بص و أوو لة تةقينةوةش بكا. ئةم مةسةلةية ثصويستي بة ديثلؤماتصكي سةربةخؤ و شارةزا هةية وةك ثالَثشتصك بؤ لايةنة جوداكان تا ثصكةوة أصطةضارةيةك بدؤزنةوة. هةبووني وةها شارةزايي و لصوةشاوةييةك دةنصو دةسةلآتي داطيركةراندا ض جؤرة دلَنياييةك بة مرؤظ نابةخشصت.

مةترسي لصكدابأان و ناكؤكييةكان تةنيا لةنصو طةلة جوداكان بةدي ناكرص، بةلَكو لةناو تةنيا يةك طةليشدا هةستيان ثص دةكرص. شيعةكان ئصستا جؤرة طرذييةكيان لةنصواندا هةية كة دةشص بة أاستي بةرةو تةقينةوة بأوات. يةك لة ئامأازي ئةم نائارامي و ثشصويية موقتةدا ئةلسةدري خواثةرستي توندأؤية كة دةسةلآتي بةسةر مةدينةت ئةلسةدري نزيك بةغدادا دةشكص (ثصشتر مةدينةت سةددام) . ناوبراو خاوةن هصزي خؤبةخشي ضةكداريية و هةأةشة لة دةسةلآتي سةرؤكايةتي شيعةكان دةكات كة بةثصي نةريت بؤ ئايةتولَلا سيستاني ماوةتةوة. ئيسلاميية كارا و ضالاكةكان شةأ بة ذنان دةفرؤشن و هةر بؤيةش لةبةردةم ثأؤسةي بةديموكراتيكردندا طرفتصكن. عةرةبة سوننييةكان كة نزيكةي ثصنجيةكي دانيشتوان ثصكدصنن، باري سةددام لةسةر شانيانة و وةك خةلَكانصكي سةر بةو دةناسصنرصن. لةم نةبووني دةسةلآت و بؤشاييةدا باس لة هاتني وةهابيية توندأؤكان دةكرص لة عةرةبستاني سعوودي و جوولآنةوة و ضالاكييةكانيشيان لة هةندص مزطةوتدا. طرفتي طةورةي ئةمأؤي طرووثي عةرةبة سوننييةكان ئةوةية داخوا دةبص ضؤن مامةلَة دةطةلَ ميرات و ثاشماوةي سةددام حوسصندا بكةن. لة هةمان كاتدا ئةمة بايةخي ئةو دادطاييكردنانة لة هةمبةر أذصمي سةددام دةخاتة أوو و ئةوةش أوون دةكاتةوة ئايا كص و كص لةوان مافي طةأانةوةيان بؤ نصو ئيدارةكة هةية. لةم بوارةدا دةسةلآتي داطيركةر ض ئامادةكارييةكي باشي نةبووة و كاتي بةنرخيشي لة دةست داوة. ضاكترين وةرام بؤ ثأوثاطةندةكاني لايةنطراني سةددام كة لة تكريت و دةوروبةرةكةي وةطةأ دةخرصن، هةلَبةت ئةوةية كة دادطاييكردنصكي أاست و أةوان لة دذي جةللاداني ثصشوو ئةنجام بدرص. دادطاييكردنصكي ئةوها ئةو شتة نيشان دةكا كة ئصستا طرنطترين خالَي لةيةك نزيكبوونةوة و هاوبةشي نصوان طرووثة جياوازةكانة لة عصراقدا: مصذووي ثأ نةفرةت و ثؤخلآوي سةردةمي سةددام حوسصن. دةستووري داهاتوو دةبص طةرةنتي ئةوة بكا كة وةها ديرؤكصك نابص دووبارة ببصتةوة. هةر لةبةر هةندص ثاراستني مافةكاني مرؤظ دةبص كارصكي حةتمي بص. ئةمة بةتايبةتي مافي كةمايةتييةكان و ئاسوودةيي ذنانيش دةطرصتةوة.

أصطة بةرةو ديموكراسي لة عصراق تذي ضالَي سةخت و لةخشتةبةرة. طومان لةيةك كردن لةنصوان كؤمةلَةخةلَكة جيا جياكاندا بة قوولَي دةبينرص و توندأؤيانيش هةن ـ لة ولآتة دراوسصكانيش ـ كة هةموو بةرذةوةندييةكيان لة سةرنةكةوتني ثأؤسةكةداية. لة هةمان كاتدا لةناو ثارت و أصكخراوة خصرخوازةكاندا كةسانصكي لصهاتوو و خةمخؤر دةبينرصن كة بة أاستي هةولَي ئةوة دةدةن ثأؤسةكة لةسةر أصطةيةكي أاست بةرةو ثصش ببةن. ئةوان ثصويستيان بة هاوكاريكردني نصونةتةوةيي و ثسثؤأي و شارةزايي ولآتاني تر هةية. ئامادةبوونصكي نصونةتةوةيي لة عصراقدا ثصويستة، بةلآم نةك لةسةر شصوةكةي ئيدارةي بؤش بةلَكو: لصهاتووتر و شارةزاتر و طوصأايةلَتر. ديالؤطصكي بنياتنةرانة ثصويستة سةبارةت بةوةي كة ضؤن بتوانرص لةمةأ ئؤرطانيزةكردني ئيدارةي كاتي بة باشترين شصوة سوود لة ئةزموون و تاقيكردنةوةكاني ولآتاني ديكة وةربطيرص. هةروةها ضؤنيةتي كاركردن و هصنانةكايةي دةستوورصك كة أصز لة داخوازييةكاني كؤمةلَةخةلَكة جوداكان بطرص و لةثاش نةماني ديكتاتؤريش ياسا و دادثةروةري بةرقةرار بكا.

تووأةبوونمان لة بةرامبةر شصوةي كاركردني ئةمريكاييةكان نابص بمانخاتة سةر أصطةي وازهصنانمان لة عصراقييةكان و ئةو قوأةي كة تصي ضةقيون. زؤر لة عصراقييةكان ضاويان لة لايةنصكي ئةوروثايية بؤ ئةوةي جؤرة هاوسةنطييةك لةتةك ئةمريكاييةكان بصتة ئاراوة. ديسان طةلص لة عصراقييةكان خوازياري شارةزايي و ئةزموونة سويدييةكانن.

تصبيني: ئةم وتارة لة ثاشكؤي كولتووريي أؤذنامةي Dagens Nyheter ـي سويدي لة 20-11-2003 بلآو كرابؤوة. تؤماس هاماربصري بالَيؤز و سكرتصري طشتي سةنتةري نصونةتةوةيي ئؤلؤف ثالمةية. ناوبراو ثصشتر لة ضةندين أصكخراوي سويدي و نصونةتةوةيي ثلة و ثايةي طرنطي وةدةست هصناوة، هةر بؤ نموونة أصكخراوي لصخؤشبووني نصودةولَةتي و أصكخراوي (مندالآن أزطاركةن) ي سويدي و كؤميتةي مافةكاني مندالآني سةر بة UN. مةرج نيية هةموو بؤضوونةكاني نووسةر لةطةلَ بير و أاكاني وةرطصأي كوردي هاوكوف بن.

ستؤكهؤلَم 26-11-2003 mehabadk@hotmail. com

 

Hit Counter