www.kurdistannet.org

ضيرؤك و بةسةرهاتي سي و دوو هةزار توركةكةي سليَماني ! ....  د. جةبار قادر

 

 

لة عيراقي سةدام حوسيَن و دواي ئةويش شتي سةير و سةمةرة رودةدةن. لةو ولاَتة ليَكدانةوة و ديد و بؤضووني وا بةر طويَي مرؤظ دةكةون كة بة هيض سةنط و ثيَوانيَك ناثيَوريَن. لة بةر ئةوةي عيراق وا نزيكةي نيو سةدةية بؤتة لانةي شةر و ئاذاوة و خويَنرشتن، هةرضةندة ثيَش ئةوةش ئةو ولاَتة ئاسودةيي بةخؤة نةبينيوة، دةلَيَم بؤية هةموو شتيَ شةري خؤي هةية. لة تةك شةري دةستور و فيديرالَي و مافي ذنان و رؤلَي ئيسلام لةو ولاَتةدا، شةري ئامار و ذمارةش تا بلَيَي طةرمة. لةم بوارةدا توركمانةكان هةموو سنور و لايةكيان بةزاندووة. دةلَيَي لة قاري بازاري قؤريةدان، هةر رؤذةي شتيَ دةلَيَن و ئةو ريَذة و ذمارانةي رايدةطةيةنن و بلاَوي دةكةنةوة لة هةلَكشان و دابةزينيَكي سةيردان. دةكريَ ئةو ذمارةية لة سثيَدة و سةرلةبةياني يةك مليؤن بيَ و سةر لة ئيَوارة خؤي لة سيَ مليؤن و نيو بدا. ريَذةكةش بة هةمان شيَوة دةكريَ لة 2 % بطاتة 13 %. زؤر طويَ بة بةلَطة و ئامار و ئةم شتانةش نادةن. زؤر سةخلَةتيان بكةي دةلَيَن خةديجة (دةتوانيَ ئةيتان و سؤنطولَيش) ناويَك لة يةكيَك لة زانكؤكاني لؤندةرة (لةندةن) لةم بارةيةوة ليَكؤلَينةوةي بيَ غةل و غةشي ئةنجامداوة و ئةوةي ساخكردؤتةوة كة هةموو ئامار و سةرذميَريية فةرمييةكاني دةولَةتي عيراق لة مةر ذمارة و ريَذةي توركمان دروست نين. سةير لةوةداية ئةم قسة و قسةلَؤك و بالؤرانة لة سةر ئاستي سياسي و لة هةموو ئةو بلاَوكراوانةدا كة لايةنطيري لة مافي توركمان دةكةن وةكو راستيي و فاكتي ميَذوويي و جوطرافي مامةلَةيان لة طةلَدا دةكريَ. هةنديَ سياسةتمةدار و نوسةري شؤظيني عةرةب بة مةبةستي دذايةتي كردني مافةكاني كورد و هانداني توركمانة توندرةوةكان ثشتطيري لةو قسانة دةكةن و ليَرة و لةويَ وةكو بةلَطة ثيشاني دةدةن.

دةبواية توركمانةكان بةر لة لايةنةكاني تر ثةنديان لة ميَذووي نزيكي خؤيان لةم بارةيةوة وةرطرتبا ضونكة هةنديَ لة كةين و بةينةكاني ئةورؤي عيراق و كوردستان دةقا و دةق لةوانةي سةردةمي دواي شةري يةكةمي جيهاني و كيَشةي موسلَ دةضن.

هةنديَ جار بريَمةر ثيَرسي كؤكس و هيَنري دؤبس و ئيَدمؤندز وةبير مرؤظ ديَنيَتةوة. وةكو ئةوان لة طةلَ دؤزي كوردا هةلَس و كةوت دةكا. تؤ بلَيَي ثؤلَ بريَمةر كتيَبةكةي ئيَدمؤندزي كة بة نيَوي (كورد و تورك و عةرةب) بة وردي نةخويَندبيَتةوة؟.

هةر بة شيَوازي ئةو سةردةمةش طروثة ئةتنيكي و مةزةبيةكان هةولَدةدةن تا ثيَيان بكريَ ذمارةي هاوزمان و هاومةزةبةكانيان طةورة بكةن و زؤر ثيشان بدةن. ولاَتاني دةر و بةريش و لة سةروي هةمويانةوة توركيا وةكو ئةو دةمة خةريكي ثيلان طيران و هةرةشة و طورةشةن. هةلَبةتة كؤمةلَطةي كورديي ئةورؤ طةليَ جياوازة لة هي ئةو سةردةمة. هةستي نةتةوةيي ئةورؤ لة طةلَ بيستةكاني سةدةي رابردودا بةراورد ناكريَ، هةرضةندة مرؤظ ناتوانيَ بلَيَ كة لة نةخؤشية خيَلَةكي و ناوضةيي و مةزةبيةكان رزطارمان بووة.

 ئةو كاتةش ثرسةكاني ثيَكهاتةي نةتةوةيي دانيشتواني ويلايةتي موسلَ و ذمارة و ريَذةكانيان يةكيَ لة طريَ كويَرةكان بوو و هةر لايةنةي هةولَيدةدا بةلاي خؤيدا بارةكة دابشكيَنيَتةوة. ئةو كاتةش توركةكان وةكو توركمانةكاني ئةورؤ باسي ئامار و ذمارةو ريَذةي سةير و سةمةرةيان دةكرد. هةردوو لا واتة بةريتانيا وةكو دةولَةتي خاوةن مةندات لة عيراق و توركيا هةولَياندةدا شويَن ثيَي خؤيان لةو ناوضةية قايم بكةن و زؤرترين بةلَطة و ئامار ثيَشكةش بكةن كة بؤيان هةبوو بؤضونةكانيان ثشت راست بكةنةوة. يةكيَ لةو بةلَطة و زانياريية سةيرانةي كة توركةكان ثيَشكةشي ليَذنةي ليَكؤلَينةوة لة كيَشةي موسلَيان كردبوو و طةليَ ثشتيان ثيَي قايم بوو ئةوة بوو طواية لة ليواي سليَماني (32000) تورك دةذيَن. سةرضاوةي ئةم زانيارييانةش وا ديارة لايةنطراني كةماليةكان بوون لة سليَماني بة تايبةتي فةتاح ئةفةني ذنبراي شيَخ مةحمودي حةفيد. فةتاح ئةفةني لة لايةن كةماليةكانةوة وةكو نويَنةري ليواي سليَماني كرابوو بة ئةندامي شاندي توركي لةو ليَذنةيةدا. ئةو ليَذنةية بة سةرؤكايةتي جةواد ثاشا بوو كة ئةفسةريَكي ثايةبةرزي سوثاي توركيا بوو. جةواد ثاشا سةركردايةتي هيَزة سةربازييةكاني توركياي دةكرد لة بةرةي جةزير و سنورةكاني ئةورؤي عيراق. لايةنطريَكي سةرسةختي مستةفا كةمال بوو. زؤري كينة لة هاوثةيمانان هةلَطرتبو كة لة كاتي داطيركردني ئةستةمولَدا لة سالَي 1920 دةستطيريان كردبوو و بؤ دورطةي مالَتةيان دوورخستبؤة. كةمالييةكان ضةند كةسيَكي دانيشتوي ناوضةكةيان قايل كردبوو بؤ ئةوةي بة نيَوي ليواكاني ويلايةتي موسلَةوة ببنة ئةندامي شاندي تورك لةو ليَذنةيةدا. لة تةك فةتاح ئةفةني كة بة نيَوي ليواي سليَمانيةوة بةشداري كردبوو، نازم بةطي نةفتضي زادة بة نيَوي ليواي كةركوك و كامل بةطيش بة نيَوي ليواي موسلَةوة جيَطةيان لةو شاندةدا طرتبو.

توركةكان زؤر هيوايان بةم (نويَنةرانة) هةبوو و ثيَيان وابوو كة ئةمانة دةتوانن خةلَكي ناوضةكة بةلاي توركدا رابكيَشن و كيَشةي ويلايةتي موسلَ بة قازانجي توركيا ببرنةوة.

دواي ماوةيةكي كةم جةواد ثاشا بؤي دةركةوت كة دةرفةتي لايةني توركي زؤر لاوازة و ئةم نويَنةرانة رؤلَي خؤيان مةزن كردووة و ئامار و ذمارةي دوور لة راستيان بة لايةني توركي ثيَشكةش كردووة. هةر زوو بؤي دةركةوت كة كار لة كار ترازاوة و ئةمانة هيضيان ثيَ ناكريَ و ئينطليز شويَن ثيَي خؤي لة ناوضةكة بة تةواوي قايم كردووة. لة طةلَ ئةوةشدا هيوايةكي بة هةلَويَستي ليواي سليَماني مابوو كة بة دريَذايي ئةو ضةند سالَةي دوايي خةلَكةكةي كيَشةي زؤريان لة طةلَ بةريَوةبةرايةتي ئينطليزدا هةبوو. هةلَبةتة ئةوةشي لة بير نةدةكرد كة (32000) توركةكةي سليَماني لايةنطري كردنيان لة داخوازييةكاني توركيا مسؤطةرة. هةر بة طةيشتني ليَذنةكة بؤ سليَماني جةواد ثاشا عةودالَي بينيني ئةو هةموو توركة بوو. زؤري لا سةير بوو كة قةت توشي بة توشي توركيَكةوة نةدةبوو و بةتةواوي باورةي بة فةتاح ئةفةني لةق بوو بوو. طةليَ هةولَيدا هةنديَ لة دؤستة كؤنةكاني توركيا ببينيَ، ليَ ئةوان ض لة بةر دلَي ئينطليز و ض بة هؤي سياسةتي كةماليانةوة ئامادة نةبوون لة طةلَيدا كؤ ببنةوة.

لة بارةي ئةم (سي و دوو هةزار توركةي سليَمانيةوة!) ئيَدمؤندز بة تةوزةوة ئاماذة بةوة دةكا كة لايةني ئينطليزي بيرخةرةوةيةكي ثيَشكةشي ليَذنةي كيَشةي موسلَ كردبوو و ثيَي لة سةر ئةوة داطرتبو كة تةنانةت يةك تورك لة ليواي سليَمانيدا نية و ئةوان داوا لة لايةني توركي دةكةن نةك سي و دوو هةزار تورك بةلَكو يةك توركيان لة ليواي سليَمانيدا بؤ بدؤزنةوة. ئيَدمؤندز زؤر راستي بؤ ضووة كة زانياريةكاني تورك لة بارةي ثيَكهاتةي نةتةوةيي دانيشتواني سليَمانيةوة نيشانةي طةوجي و بيَ ئاطايي توركي دةردةخست. هةر بة هةمان شيَوةش طالَتة بة جةواد ثاشاي بةستةزمان دةكا و دةلَيَ طواية (زؤر دلَي ثيَي دةسوتا) . بةلاي ئيَدمؤندزةوة ئةو سةركردة سةربازييةي توركيا ناضار بوو بةرطري لة دؤزيَكي دؤراو بكا.

ئيَدمؤندز بةهةمان تةرز و تةوزةوة ئاماذة بةوة دةكا كة بؤ ثيَ رابواردن و كات بة سةربردن، لايةني ئينطليزي بريارياندا بيرخةرةوةيةكي نويَ بؤ ليَذنةي كيَشةي موسلَ بنيَرن بؤ راستكردنةوةي هةلَةيةك كة لة نامةي ثيَشوودا رويدابوو.

لةويَ طوترابوو كة لة ليواي سليَمانيدا تةنانةت يةك تورك نية، ليَ لة دواي طةران و ليَكؤلَينةوة دةركةوت طواية توركيَكيان لة سليَماني دؤزيوةتةوة. ئةو تاقانةية لة كاتي خؤيدا لة سةربازطةي سوثاي ئؤسماني لة سليَماني نؤكةر بووة (لاي ئيَمة بة واتاي خزمةتكار ديَ، هةرضةندة لة كاتي خؤيدا نيَوي فةرمي سةربازاني ئوزون حةسةن " حةسةنة دريَذ " بووة لة دةولَةتي ئاق قؤينلودا) . دوايي ذنيَكي كوردي خواستوة و هةر لة سليَماني ماوةتةوة و بة وتةي ئيَدمؤندز ئةو كاتة واتة لة سةرةتاي سالَي 1925 كريَكاري ثاكردنةوة بووة لة شارةكةدا!.

بةو شيَوةية ضيرؤكي سي و دوو هةزار توركي سليَماني بة دؤزينةوةي هةذاريَكي كارمةندي ثاكردنةوة لة دارومولكي باباندا ثةردةي بةسةردا داخرا و كؤتايي هات.

لةم رؤذانةدا نويَنةري بةرةي توركماني لة لؤندةرة رايطةياند كة ثازدة هةزار توركمانيان طةراندؤتةوة بؤ كةركوك ولة هةولَي ئةوةدان نيو مليؤني تر بطيَرنةوة بؤ ئةو شارة (لة طؤر راطةياندنةكاني هاريكاري ثاريَزطاري كةركوك بؤ كار و باري ئاوارة و نيشتةجيَكردن حةسيب رؤذبةياني تاوةكو ئيَستا تةنها سيَ هةزار خيَزاني كورد بؤ ناو شار و هةشت هةزار خيَزان بؤ طوندةكان طةراونةتةوة لة كؤي سيَ سةد هةزار خيَزان كة لة شار و ثاريَزطاي كةركوك لة لايةن بةعسةوة دةركراون) .

كاتيَ طويَم لةم وتانةي نويَنةري بةرةي توركماني بوو، يةكسةر كةين و بةينةكاني جةواد ثاشا و فةتاح ئةفةني و ئيَدمؤندز و ضيرؤكي سي ودوو هةزار توركةكةي سليَماني و ئةو نؤكةرة هةذارة توركةم بيركةوتةوة.