ژن  و  سياسه‌ت لة نيوة كؤمةصگة ناتةواوةكان

مةهاباد قةرةداغي

 

وتةي دةروازة: سيستةمثك هةية كه ئةركةكاني بة پثي تووخم دابةش كردووة، ناوي لثناون كاري ژنانة و كاري پياوانة. لةو سيستةمةدا سياسةت كارثكي پياوانةية. لة نؤرمةكاني كلتووري باوكسالاريدا ژن نابث تووخني ئةو ئةركانة بكةوث كة بؤ ئةو ديارينةكراون و لة سنووري چالاكييةكاني ئةودا نين. لة نؤرمةكاني ئةو سيستةمةدا ژنان لايةق بةو ئةركانةن كة خزمةتگوزاريين و، لة بواري ژياني تايبةتيدا خزمةت بةواني دي دةگةيةنن، ئةو ئةركانةي كة پةيوةنديدارن بة سؤز و هةستةكانةوة، بة ژياني تايبةتييةوة و بة سنووري ماص و دةوروبةري ماصةوة، هةموو ئةو ئةرك و كارانةي كة ژن ئاراستةي ناوةوةي ماص و ناوةوةي خؤي دةكةن، پياوانيش لايةق بةو ئةركانةن كة گشتين و پةيوةنديدارن بة ئاوةز و عةقصةوة، كة بثسنوورن و كة برةويان لة هةموو جثگايةكدا هةية و، كة پياو ئاراستةي دةرةوة و ذووي لة دةرةوةي خؤي دةكةن، كة ئةمةيان مةرجي گةشةسةندي فيكر و كةسايةتيي دةبثت، بة پثچةوانةي ذوولةخؤبوون و لة ناوةوةي خؤبوون كة تا رادةيةكي زؤر گةشةسةندن سنووردار دةكات و مرؤ كةمدةرفةت دةكات.

ئةم كلتوورة و نؤرمةكاني لة هةموو شوثنثكي دنيا بة پلة و ذادةي جياواز برةوي پث دةدرثت و كاراية، بةلأم لة كؤمةصگة و ولأتة دواكةوتوو و گةشةنةكردووةكاندا پلة و ذثژة و رادةكةي بصندة و دةقاودةق پةيذةوي نؤرمةكان دةكرثن و، تثذوانيني باو و سةپاوي كؤمةصگة لةسةر بناغةي نرخاندنةكاني ئةو سيستةمةية. سياسةت كة بة پثي ئةو كلتوورة وةك ئةركثكي پياوانة لة قةصةم دراوة، ئيدي لةو كؤمةصگة نةريتييانةدا بة چاوي نوقاوةوة پةيذةوي دةكرثن و بث پرسيار و تثذامان لةسةري بةردةوام دةبن.

نيوةكؤمةصگة ناتةواوةكان: لة ولأتةكاني ذؤژهةلأتي ناوةذاست و لة كوردستاني ئثمةشدا، كة دةتوانين بة زاراوةي (كؤمةصگةي زثدةنةريتي) ناوزةديان بكةين، بة هؤي بالأدةستي و پةيذةويكردني ذةهاي نؤرمةكاني باوكسالارييةوة، يةك (كؤمةصگةي تةواو) لة نثوقةدةوة لة يةكتري دادةبذدرث و دوو (نيوة كؤمةصگةي ناتةواو) ي لث پثكدةهثنن، (كؤمةصگةي پياو) و (كؤمةصگةي ژن) .

لةم دوو نيوةكؤمةصگة ناتةواوةدا به بث چةند و چوون هةر ژن و پياوثك ئةو ئةركانة ذادةپةذثنن كة لة سةري سةرةوة سيستةمثكي نادادپةروةر و كؤنةخواز، لة سةر بناغةي بثمافكردن و خةساندن و نايةكساني و هتد، ذؤصةكاني دابةش كردووة. ئةندامةكاني ئةم دوو نيوةكؤمةصگةية نةك پثكةوة و هاوشاني يةكتر، نةك هةردووكيان هاوتةريبي يةكتر، بةصكة هةر يةك بة جيا و بة شثوةيةكي ناذثكو پثك و زيكزاك، بة بث هةبووني هيچ ئامانجثك بؤ گةشةسةنةندني كؤمةصگة، هةنگاو دةنثن، هةر يةك لة بواري جياوازي خؤيدا تايبةتمةندثتي دةدرثتث و، لة كؤمةصگةي ژناندا، ژنان دةبن بة پسپؤري بواري كارة تايبةتيةكان، بواري خزمةتكردني ماص و منداص و مثرد، لة كؤمةصگةي پياوانيشدا پياوان دةبنة پسپؤري بوارة گشتييةكان، بواري سياسةت و ئابووري و زانستي و هتد. پةيوةندييةكاني نثوان ئةم دوو كؤمةصگةية شثوةيةكي نائاسايي بةخؤيةوة دةگرثت، كؤمةصگةي ژنان بة چاوي بصندييةوة دةذواننة كار و ئةرك و ئةنجامي كارةكاني پياوان، كؤمةصگةي پياوان بة چاوي نزمييةوة دةذواننة كار و ئةرك و ئةنجامي كارةكاني ژنان. ئةفسووسي گةورةش ئةوةية كة ژنان لةو نيوةكؤمةصگة ناتةواوانةدا، خؤيانيش بة سووك و كةم دةذواننة خؤيان و ذؤصي خؤيان و ئةنجامي كار و ئةركي خؤيان بة كةم و ناتةواو دةبينن.

سياسةت، ئةركثكي قؤرخكراو:

سياسةت، ئةركثكة دةچثتة خانةي كاري گشتييةوة، واتة بة پثي نؤرمي سيستةمي ناوبراو، كراوة بة ئةركثكي پياوانة. لة كؤمةصگة نةريتيةيكاندا نزيكةي كراوة بة مةحاص كة نيوةكؤمةصگةي ژنان خؤ لة قةرةي كاري سياسةت بدةن، يان ئةنداماني نيوةكؤمةلگةي پياوان خؤ لة قةرةي كاري ماصةوة بدةن. ذةنگة جگة لة تاك و تةرايةكي ذيزپةذ، ژن شك نةبرثت لة كؤمةصگة نةريتييةكاندا كة خؤي بة تةواوي بؤ كاري سياسي تةرخان كردبثت، يان پياوثك خؤي بة تةواوي بؤ كاري ماصةوة تةرخان كردبثت. تثذوانينثك كة سةپاوة و هؤكاري چةقبةستني كؤمةصگةية لة خاصي بنبةستدا، ئةو گووتة نالؤژيكييةية كة گواية گؤذانكاري لةو ذؤلأنةدا دةبثتة هؤي تثكچووني شيرازةي خثزان و كؤمةص!

ئةم بثژةية وتاري نالؤژيكي پايةدارةكاني ئةو سيستةمةية، چونكة لة بنةذةتدا گؤذانكاري لةو ذؤص و ئةركانةدا دةبثتة هةذةشةيةكي ذاستةقينة بؤ سةر پاية و دةسةلأت و سالارثتي و بةرژةوةندييةكاني ئةوان و، ئةوانيش بة داهثناني بثژةي نالؤژيكي و ئاكاري نابةجث، سةرسةختانة دژ بة گؤذانكاري و دژ بة هةر شةپؤلثك دةوةستنةوة كة بيةوث جثگؤذكث بة ذؤصةكان بكات، يان ناتةواوييةكاني ئةو نؤرمانة تةواو و سازبكاتةوة.

 بة شثوةيةكي ئاسايي، سياسةت ئةركثكي بثلايةنة (نيوتراصة) ، ژن و پياو دةتوانن ئةم ذؤصة وازيكةن و هةردووكيان وةك يةك لةبةردةم گريماني سةركةوتن يان سةرنةكةوتني دا لة پيادةكردني ئةو ئةركةدا دةوةستن. بةلأم وةك نةريت، ئةركي سياسةت بة پياو سپثردراوة و، بثژةي وا باوة كة پياواني سياسةتباز سةركةوتووترن لة ژناني سياسةتمةدار.

دنياي نوث، دنياي ديموكراسيية، يان بة مانايةكي تر سيستةمي نموونةيي (ئايديال) بؤ بةذثوةبردني كؤمةصگة و دامةزراوةكاني دةوصةت، سيستةمي نوثنةرايةتي و هةصبژاردن و ذاوثژة. هةر ئةو بايةخة گةورةيةشة وا لة (فؤكؤ ياما) بكات كه سيستةمي ديموكراسي بة دوامؤديل و نموونةيي بزانث بؤ بةذثوةبردني ولأت و ناوي بنثت (كؤتايي مثژوو) . لة مؤدثلي ديموكراسي بالأتر و نموونةييتر بؤ بةذثوةبردني دامودةزگاكاني دةوصةت و كؤمةصگةكان، هيچ نةبث تا ئةمذؤ شك نابرث و نةبينراوةتةوة. لةم سيستةمةشدا هةمووان دةبث لة هةموو بوارةكاندا بكةر و كاريگةر بن، هةمووانيش پثويستة لة ئةنجامةكان و دةستكةوتةكاندا بةهرةمةند بن. بؤ گةشةدان بةم مؤديلي كاركردنة، بؤ هةر كار و ئةركثك هةردوو تووخمي ناو كؤمةصگة پثويستن و كارايي و كاريگةرثتي هةردووكيان پثكةوة هاوكثشةي يةكساني و دادپةروةري و ماف و ئةرك، كة هاوكثشةيةكي گرنگي كؤمةصگةي مةدةنين، هاوسةنگ دةكةن.

ژن و سياسةت لة ذؤژهةلأتي ناوةذاستدا:

لة گؤذةپاني سياسةتي ولأتاني ذؤژهةلأتي ناوةذاستدا بة گشتي، دةكرث بصثم ذثژةي بةشداري ژنان لة ژثر سفرداية. مةبةست لة زاراوةي (ذثژةي ژثر سفر) ، ئةوةية كة تةنانةت ئةو ذثژة كةمةي ژنان كة لة سةر شانؤي سياسةتدا دةبينرثن و لة باشترين حاصةتيدا ذثژةكةي لة 3% تثناپةذثت (كة ئةويش لة كوردستاني ئثمةية) ، بةلأم لةم دؤخةشدا ژنان بةشداري سياسةت نين، بةصكة بةكارهثنراون بؤ مةبةستي سياسي، كة ئةمةش ذثژةكة لة ژثر پلةي سفردا ذادةگرثت.

ژناني كارا لة سياسةتدا ئةوانةن كة دةنگيان ببيسترث، نةك تةنها بة ذةنگ ببينرثن. ئةوانةن كة ئامانجيان هةبث، نةك تةنها بكرثن بة ئامانج، ئةوانةن كة كاريگةربن لة گؤذيني بارودؤخي ژناني ئةو ولأتةدا كة كاري تثدا دةكةن، نةك تةنها بةكارهثنراوبن لة لايةن حيزبةكانةوة و هةميشة بة بووني ئةوان لة ناو پارلةمان و حكومةتدا نكؤصي لة ذةوشي نائاسايي ژنان و بثكاريگةرثتييان لة ناو كؤمةصگةدا بكرثت.

لايةق و نالايةق لة ذؤصي ژن لة سياسةتدا:

لايةق ئةوةية ژنان كارا و كاريگةربن لة سياسةتدا، نالايةق ئةوةية كة هةميشة كارتثكراو و و بثكاريگةريي بن و بؤ مةبةستي سياسي بةكارهثنرابن.

لايةق ئةوةية ژناني بواري سياسةت خاوةني بير و بؤچوون بن، خاوةني كةسايةتي و كاريگةريي بن، زمانثكي ذةوانيان هةبث بؤ گوزارةكردن، لة سةر ناذةواييةكان بثدةنگ نةبن، لةسةر مافةكاني خؤيان سازش نةكةن، سوور بن لةسةر ئةو ذايانةي خؤيان كة گوزارة لة بةرةوپثشةوةبردني كؤمةصگة دةكات و بة قسةي ئةواني دي، كة دژ بة بةرژةوةندييةكاني ژنانن، هةصنةخةصةتثن.

نالايةق ئةوةية ژناني بواري سياسةت بيريان بةتاص بثت و بؤچوونيان نةبثت و هةميشة چاوةذواني ئةوة بن چييان پث دةگوترثت بؤ وتنةوة و مثشكيان لة لايةن پياواني حيزبةكانيانةوة پذ دةكرثتةوة لة بؤچووني پياوسالارانة و هةر هةمان قةواني ئةوان بدةنةوة.

 نالايةق ئةوةية كة ئةو ژنانة پةيذةويكارثكي بث چةندوو چووني فةرمانةكاني سةرةوة بن و، ئةو جثگةيةي كة لة پةرلةمان و لة حكومةت و لة دام و دةزگاكاندا گرتوويانة بةفيذؤي بدةن و هيچ ذؤصثكيان لة گؤذانكارييةكاندا نةبثت و، هيچ كاريگةرييةكييان لةسةر رةوش و ذياليتةي ژن نةبثت.

لايةق ئةوةية، سياسةت بة عةقص بكرثت نةك بة دص. ژنان بة تواناييةوة و بة باوةذبةخؤبوونةوة خوازياري ئةو جثگايةنة بن كة ناوةندي بذياردانن. لةوثشدا دةبث زماني ژن زمانثكي كاريگةر و پثشكةوتنخوازانة و مافخوازانة بثت و تةنها گوثگر و قايل نةبث بة هةموو شتث كة دةگوترث و لة بةرژةوةندي ژندا نيية.

ژني كورد لة جامخانةي سياسةتي كورديدا:

لة هةردوو قؤناغي پثش و پاش ذاپةذيندا ژنان كةم و زؤر هاتوونةتة ناو گؤذةپاني سياسةتةوة. لة پثش ذاپةذيندا لة ذثكخستنةكاني ناوشاردا و لة بواري ئةو خةباتةي كة ناوي نرابوو (خةباتي ژثرزةميني) و، وةك تةتةري نثوان خةباتي شاخ و خةباتي شار كاريان دةكرد. له دواي ذاپةذيندا بوار ذةخساوتر بوو بؤ ئةوةي بة شثوةيةكي بةرفراوانتر و لة هةموو بوارثكدا كة پثشتر فةرةهام نةبوو، بكةونة كاركردن. بةلأم، كاركردني ژنان لة سياسةتدا هةر زوو لة لايةن حيزبةكانةوة قؤزرايةوة بؤ بةكارهثنانيان بؤ ئامانجي بچووك و پةتيي پارتايةتي و بثبةهرةكردنيان لة ئةنجامي ئةو خةباتة دوورودرثژةي كة لة پثش ذاپةذيندا كردبوويان و قوربانييان بؤ دابوو، كة دةبوواية دةستكةوتةكاني ذاپةذين بؤ ئةمانيش بثت و بةهرةي لث وةربگرن. دةبوواية لة پةرلةمانثكدا كة دواي ذاپةذين دامةزرا ذثژةيةكي بةرچاوي ژن بوواية و، ئةو ژنانةش بووناية كة دةتوانن كاريگةرييان هةبث و دةنگيان هةبث و تةنها ملكةچ و بةصثبثژ نةبن.

قؤناغي نوثي كوردستان، كة لة دواي ذاپةذينةوة دةستيپثكرد و وثنةيةكي دةخواست كة ناوي لث بنرثت ديموكراسي و وردة وردة بيرؤكةي كؤمةصگةي مةدةني زاية نثو كؤمةصگةوة و دةسةلأتدارانيش بؤ ئةوةي بانگةشةي نوثخوازي بكةن و وا بخةنة ذوو كة خوازياري ديموكراسي و كؤمةصگةي مةدةنين و، ئةم پرؤسانةش بة بث بةشداري ژن مانا نادةن، بؤية هاتن ژنيان وةك بووكةشووشة لة جامخانةكاني سياسةتدا دانا و، بةوةش لاف و گةزافيان بؤ ديموكراسي و كؤمةصگةي مةدةني بصند بووةوة. ئةفسووس ژنانيش زؤر جار دةچنة ژثر باري ئةو ذؤصة بووكةشووشةييانةي كه پثيان دةدرثت.

چةندايةتي ژن لة سياسةتدا:

كة ذثكخراوةكاني ژناني سةر بة پارتةكان بانگةشة بؤ خؤيان دةكةن ژمارةي ئةندامةكاني خؤيان دةگةيةننة پةنجا هةزار و سةد هةزار و زياتريش، ئةمةش ماناي ئةوةية ژمارةيةكي زؤري ژنان هاتوونةتة ناو بواري سياسةتةوة. بةلأم لة نزيكةي شةش مليؤن كوردي دانيشتووي باشووري كوردستان، كة لاي كةم سث مليؤنيان ژنن و، هيچ نةبثت يةك مليؤنيان لة تةمةني ياساييدان، لة جووتث حكومةت! و پةرلةمانثكي لة مثژة هةصبژثردراودا! بةو هةموو ئةندامة ژنانةي كة سةر بة هةردوو حيزبي دةسةلأتدارن! تةنها پثنج ئةندامي پةرلةمان و، دوو وةزيري ژن هةية!![i] ئةم ژنانةي كة لة ناو دةسةلأتدان ئةگةر (دةسةلأتيان هةبوواية) و، ئةگةر تةنها 1%ي تواناي خؤيان بؤ كثشةي ژن تةرخان كردبا، لةم دوانزة ساصي ذابرردووةي دةسةلأتدارثتياندا هيچ نةبثت ژمارةي ژنيان دةكرد بة دوو ئةوةندة و گؤذانثكيان بةسةر ئةم چةندايةتيية چةقبةستووةدا دةهثنا كة لة دواي ذاپةذيني بةهاري 1991 ةوة هةتا ئةمذؤ هةر وةكو خؤيةتي و هيچ گؤانثكي بةسةر نةهاتووة.

چلؤنايةتي ژن لة سياسةتدا:

ديارة چةندايةتي گرنگي و بايةخي خؤي هةية و چونكة لة سيستةمثكي ديموكراسيدا بذيارةكان دةخرثنة دةنگدانةوة، ژمارةي دةنگ بةندة بة چةندايةتي نوثنةرةكاني هةر توثژ و گروپثكةوة بؤ يةكلاكردنةوةي بذيار لةسةر هةر پثشنيارثكي ئاراستةكراو. وةك بينيمان لة چةندايةتيدا ژني كورد لة سياسةتدا هةژارة، بةلأم ئاخؤ وةك چؤنايةتي چؤن لةگةص سياسةتدا ذووبةذوو دةبثتةوة؟

ئةو ژنانةي كة گةيشتوونةتة پلةكاني دةسةلأت لة كوردستاندا تةنها ئةوانةن كة ئةندامي هةردوو حيزبي دةسةلأتدارن. لةبةر ئةوةي هةردوو حيزبي دةسةلأتدار خاوةني پرؤژةي پثشكةوتنخوازانة و ديموكراتيانة و مةدةنيانة نين، بايةخثكي ئةوتؤيان بؤ ژنان و گةشةدان بة تواناي ژنان و، بيرازي كؤمةلأيةتي نيية، چؤنايةتي بيركردنةوةي ژناني سياسةتبازي ئةنداميشيان بة هةمان ئاراستةية. ئةوةي لةگةص بةرژةوةندي حيزبةكةيدا وثكنةكةوثت، با بؤ ژن و پرسي ژن جثي بايةخيش بثت، ئةمان گرنگي پث نادةن. تةنها لة كاتثكدا دةنگيان دةبيسترثت كة لة پرسي ژن بدوثن، كاتث فةرمان لةسةرةوةي حيزبةوة درابثت و ئةمانيش وةك ئةندام بة بث چةند و چوون جثبةجثي دةكةن.

نموونةيةكي هةرة زةق لةم بوارةدا دةكرث ئةو گؤذانكاريية شةكصية بثت كة لة پةرلةماني كوردستاندا لة ياساكاندا كران. كةهةندثك لة ئةنداماني ژن لة پةرلةماني سوثد، تةنگيان بة نثچيرضان بارزاني، سةرؤكي حكومةتي هةولثر هةصچني و فشاريان بؤ هثنا، كاتث سةرداني سوثدي كرد، بؤ ئةوةي ياساي كؤنةپةرستانةي بثماناي شةرةفشؤرين، ئةوةي كة بة زماني بةعس پثي دةگوترا (غسل العار) ، لة ياساكاني كوردستاندا لا ببرثت، بةصثني پثدابوون كة گؤذانكاري لة ياساكاندا بكات. لة گةذانةوةيدا بؤ كوردستان دةستبةجث حيزب سيناريؤي نووسي و، ذؤصةكاني بةسةر ئةندامة ژنةكاني پةرلةمان، بة ذثكخراوي ئافرةتاني كوردستان و ذثكخراوةكاني تري ژنان دابةش كرد و، بة ئامادةبووني سةرؤكي حكومةت ئةندامة ژنةكاني پةرلةمان و ذثكخراوةكان ذؤصةكاني خؤيانيان گثذا و، نثچثرضان بارزانيش لة وتارةكةيدا ئةوةي ئاشكراكرد كة فشاري دةرةوةيان زؤر لةسةر بووة. لةم نموونةيةدا چلؤنايةتي دةسةلأتي ژناني ناو دةسةلأتمان بؤ دةردةكةوثت. تةنانةت ئةو گؤذانة شةكصية بچووكةش كة لة ياسادا كرا و، تةنها بة مةرةكةبي سةر كاغةز مايةوة لة مثژوودا بؤ ژناني ناو دةسةلأت تؤمار ناكرثت، بةصكة بؤ نثچيرضان بارزاني تؤمار دةكرثت. لة 23/08/2003 يشدا لة هةولثر كؤنفرانسثك لة ژثر دروشمي (دةسةلأت دانةوة بة ئافرةت) ئةنجام درا. لةم كؤنفرانسةشدا بة ئاشكرا دةتتواني بزاني سيناريؤنووس كثية و بؤ ذثك لةم سات و كاتةدا سةرؤكي حكومةت دةيةوثت (بثگومان هةر بة قسة، نةك بة كردةوة!) دةسةلأت بداتةوة بة ژن.

ئةنجام:

سياسةت ذةنگة ئةكتيضترين كةناص و گرنگترينيان بثت بؤ ئةوةي لة ميانةيةوة گؤذانكاري دروست بكةي. بارودؤخي ژن نةك هةر پثويستي بة گؤذانكاريية، بةصكة پثويستي بة سةرلةنوث بنياتنانةوةية. ژن نةك هةر پثويستة خؤي بگؤذث، بةصكة پثويستة تثذوانيني دنياش بؤ خؤي بگؤذثت. ئةم گؤذانكارييةش لة خؤذا نايةتة دي، بةصكة بة بةشداريكردن. ژن پثويستة لة بينةر و بيسةري سياسييةوة بگؤذث بؤ ئةكتوثري سياسي. بؤ ئةوةي كاريگةر دةبثت وةك چؤنايةتي و وةك چةندايةتيش لةناو سياسةتدا جثگة بگرثت. پثويستة سةنگي سياسي خؤي هةبثت و بة ماناي وشة سياسةتمةدار بثت، نةك سياسةتمةدارةكان بة كةيفي خؤيان بيبزوثنن.

وةك چةندايةتي پثويستة بة گوثرةي ذثژةي ژن لة دانيشتواندا، لة دةسةلأت و لة سةرؤكايةتي دامودةزگاكاندا بووني هةبثت. وةك چلؤنايةتيش، پثويستة بيركةرةوة بثت، مةرجيشة ئاراستةي بيركردنةوةي پثشكةوتنخوازنة و يةكسانيخوازانة بثت.

دوا وتة:

لة هةر كؤمةصگةيةكدا نيوةي ئةندامةكاني دابذابن يان دابذثنرابن لة سياسةت، ئةو كؤمةصگةيه نيووة و ناتةواوة، ئةو سياسةتةشي كة پةيذةوي دةكرثت نيوة و ناتةواوة، ئةنجامي كار و خةباتي سياسي ئةو كؤمةصگةيةش ئةنجامثكي نيووة و ناتةواو دةبثت.

ژنان وةك پياوان بؤ كاري سياسي دةشثن، پياوان وةك ژنان بؤ كاري ناوماص دةشثن. هةموو ئةو ئةركانةي كة لة ناو ماصدا، لة دةزگاكاندا، لة دةوصةتدا هةن كاري بثلايةنن و بة ژنان و پياوان دةكرثن. كارو ئةركةكان نيوتراصن، ئةوة مرؤضةكانن كة بة پثي توخم و بة ناذةوايي دابةشيان دةكةن.

. . .

2003-08-30

ستؤكهؤصم


[i]   (تثبيني: بة هؤي نةبووني ئةژماري وردي ژمارةي دانيشتووان ناچارين تةنها بة ژمارةي مةزةندة و نزيكة بنوسين، )