كورد و عةرةب و (تاو وتوصي أابوردو)  .... د. هةذار مةعروف ـ ئةلَمانيا

 

ئةوا سالَيَك بةسةر أوخاني أذصمي بةعسا تيَثةأي و هصشتا ئةو ئاسايش و ئاراميةي كة بؤ دادطاييكردني تاوانباراني أذصمي أوخاو ثيَوستة بةدينةهاتوة.

لة أؤذاني 26 و 27 ي / 3/ 2004 لة هةوليَر بةدةسثيَشخةري و ميوانداريي مةسعود بارزاني كؤنطرةي ئاشتبونةوةي نيشتماني عيَراقي سازدرا و جطة لة كورد ذمارةيةكي باش لة عةرةبي عيَراق، وةك سةرؤك ئةركاني ثصشيني سوثاي عصراق (ابراهيم فةيسةل ئةلئةنساري) و سةرؤكي ثصشوي يةكصتيي نيشتمانيي خوصندكاراني عصراقي سةربة حيزبي بةعس (محمد دبدب) بةشداريان تيَداكرد. لةو كؤنطرةيةدا درزخراية دةرطاي ئةم بابةتةطرنطة. لايةنطراني أذصمي كؤن دةيانةوص بصئارةق لة مةسةلةكة دةربضن و دةلَيَن هةردولا (كورد و عةرةب) لة شةأدابوين و هيض لامان بة دةستي ثاكةوة لصييدةرنةضوة و تاواننانة ثالَيةكتر سودي نيةو با أابوردوـ كة ضيدي ناتوانين بيطؤأين ـ لةبيربكةين و بؤ دروستكردني ثاشةأؤذيَكي أؤشن لاثةرِةيةكي سثيي نوص هةلَبدةينةوة و حةديسي (عفا اللة عما سلف) بة بةلَطة دةهصننةوة. لةثشت ئةم وشة ثرشنطدار و مرؤظدؤستانةوة ئةو ئامانجة شاردراوةتةوة كة دةيةوصت جياوازيي نصوان تاوانبار و قورباني، دةسةلآتداري تا بينةقاقا ضةك و ثارةو شتومةكدار و بصدةسةلآتي لاكةي تر، داطيركراو و داطيركةر بسأصتةوة و لة يةك ئاستا دايانبنصت. لة طةلصك لةو ولآتانةي لة ضنطي خويَنيني ديكتاتؤريةت أزطارينبوة كولتورصك هةية ثصي دةلَصن (كولتوري تاو وتوصي أابوردو) . (ئةنجومةني أاستيةكان) وةك بةشيَكي ئةم كولتورة لة طواتيمالا، ئؤرؤطواي، ئةرجةنتين، شيلي و باشوري ئةفريقا هةولَدانيَكي تاو و توصي أابوردوي خوصناويي ئةو ولآتانة بوة. ذمارةي كوذراوان بة دةستي أذصمة ديكتاتؤريةكاني ئةم 5 ولآتة هةموي ثصكةوة لة ماوةي ثتر لة سي سالآ ناطاتة ضواريةكي كوذراواني كورد لة ماوةي ضةند مانطصكا لة ئةنفالةكانا! لةوةتةي دةولةَتي عصراق دروستكراوة و كورد بةزؤر ثيَوةي لكصنراوة، يةك بة يةكي حوكومةتةكاني، بةتايبةتي لة 1961 وة، بة نةخشةوثلان كورديان ضةوسانؤتةوة و ثصضاويانةتة شةأصكي بصكؤتايي. لة كاتةكاني ئاشتي و شةأوةستانيشا حوكومةت ناجوامصرانة دةسي ناثاكي خؤي وةشانوة، وةك هةولَي كوشتني خواليَخؤشبوان ئيدريس بارزاني لة بةغداو دواتريش هي موستةفا بارزانيي باوكي لة ميوانخانةكةي خؤي لة ناوثردان لة حةفتاكاني سةدةي ثصشودا. سةيرلةوةداية لة كاتي ئاشتيةدرؤ و كورتخايةنةكاني حوكومةتي مةركةزي لة طةلَ كورد، حوكومةت خؤي بة دلًَفراوان و لصبوردة داناوة بةوةي فرماني بةزةيي و لصبوردني طشتيي لة طوناهصك بؤدةركردوين كة ئةو كردويةتي نةك ئيَمة. تاوان و دلَأةقيي حوكومةتة بةعسي و نابةعسيةكاني عيَراق هةر بةرانبةر ئةوانة نةبوة كة خةباتي أزطاريخوازيي كورديان كردوة، بةلَكو بةرانبةر بة ذن ومنالَ و ثةككةوتةي كوردي بةشدارنةبواني ئةوخةباتةش بوة. ناوة بةدناوةكاني وةك

 (زةعيم سديق) و (تةها شةكرضي) و. . . . ترس و لةرزيان دةخستة دلَي ذن و منالَ و خةلَكي بيَديفاعي ئةم طةلة. هةرطيز بؤ جاريَكيش نةمانبيست لصثصضينةوة ولصثرسينةوة بكريَت لةطةلَ كاربةدةستاني سةربازيي و ئةمنيي أذصم لة كوردوستانا لة سةر تاوانةكانيان بةرانبةر خةلَكي مةدةني. داوايةكي ئاواش لةلايةن سةكردايةتيي سياسيي كوردةوة لة حوكومةت نةكراوة! ئاشتبونةوةي طشتي لةسةر بنضينةي بيرضونةوةي تاوانة طةورةكاني بةرانبةر مرؤظايةتي و لصبوردني تاوانباراني أاستةوخؤ و ناأاستةوخؤي بةرثرسيار لةم تاوانانة طالَتةجاأيةكي بصوصنةية بة مرؤظايةتي لة مصذوي مرؤظايةتيدا. ئةز لة سالَيادي ئةنفالةكانا زؤر بة كورتي نمونةي (تاو و توصي أابوردو) لة ئةلَمانيا و شيلي و باشوري ئةفريقا دةخةمة بةردةم خويَنةري كورد، بةهيواي ئةوةي ئةم بابةتة طرنطة ويذداني و سياسي و كؤمةلآيةتي و ياسايي و مصذويية لة بةرنامةي كاري سياسي لةكوردوستان و عصراقا حةقي خؤي ثيَبدرص و بة هصنانةوةي زأةبةلَطةي وةك (طةر هاتةأص هةزار طوناه و يةك تؤببة) و (عفا اللة عما سلف) ، سوك و أيسوا نةكرصت و بةكارنةهصنرص بؤ نيشانداني طةورةيي و لصبوردويي سةرؤك و سكرتصري طشتي حيزبةكان. ضةند خؤشدةبو ثارتي و يةكصتي و حيزبةكاني تر أضةيان بشكصنايةو هةولَي تاو وتوصي أابوردوي خؤيان بداية. ئةوسا طةلصك سةربةرزانةتر لة ئصستا دةمانتواني هةمان داوا لة عةرةبي عصراق بكةين! ئةزموني ئةو ولآتانة دةريدةخةن كة دادطايي كردني تؤمةتباراني ثصشصلكردني مافةكاني مرؤظ بةشصكي زؤركةمي تاو وتوصي أابوردوة و بةهيضجؤرص بةس نية، ضونكة داوةرةكان بؤ سةلماندني تاواني تؤمةتباران ثصويستيان بة بةلَطةي كؤنكرصتي و رِون و ئاشكرا هةية، كة لة زؤربةي حالَةتةكانا بةدةست نايةت، ضونكة تاوانباراني أذصم بةلَطة طرنكةكانيان لةناوبردوة يا لةناوضوة. قوربانيةكان كة زؤربةيان هةذارن ثارةي ئةوةيان نية ثاريَزةربطرن و خؤشيان لةبةر نةخويَندةواري و كولةمةرطيي ذياني أؤذانة ناتوانن شويَني مةسةلةكة بكةون. بؤ تاو وتوصي أابوردو دةبصت دةسطاي تايبةتي دروستبكرصت بؤ طةأان بةدواي طةورةلصثرسراوانا لةناوةوة و دةرةوةي عصراق، هةموو واشةر و بورغو و ضةرخ و ضةكوشة ئينسانيةكاني ئةو دةسطا ترسناكةي ثصي دةوترا أذيَمي بةعس خؤيان بصنةزمان، يا بة ئاشتي و بة أصطاي فةرهةنط و كولتور بهصنرصنة زمان:فأؤكةوان، تانكةوان، سةرباز، ئةفسةر، ئةندازياري كيمياوي و بايؤلؤجي، بازرطان و قؤنتةراتضيي شةأ، دوكتؤري موختةبةر و عةدلي، (موتةرجيمةكاني دادطاي شؤأش) ، أؤذنامةنوس وهونةرمةندان و فليمسازان و طؤرانيبصذاني (سةرؤك) . . . . . با هةمويان بة دةوري خؤيان بيَنةطؤ، ئيتر وةك تؤبةكار لاي مةلا و شصخ، وةك أوزةرد و ثةشيمان لاي كةس وكاري قورباني، وةك نةخؤشي دةروني لاي دوكتؤر، يا لاي أؤذنامةنوس و فليمساز و داوةر و مصذونوس. لصبوردن نابصت مفت و بةلاش بصت، لصبوراو دةبصت لصبوردن، بة داننان بة تاوانةكانيا لة بةردةم خةلَك يا كؤميتةي أاستيةكان يا لة بةردةم مصدياكاني نوسراو و بينراو و بيسراوي طشتي، بة نرخصكي طران بكأصت. حةج و عومرةو خصر و مةولو لةثصناو تاوانباراية نةك تاوانلصكراو كة هيض لة ئصش و زريكةي ئازاري كةم ناكاتةوة. تاكةي بةهاي مرؤظ لاي ئصمةي موسولَمان هةروا هيض و هةأاج كراوبصت؟ تاو وتوصي أابوردو ثرؤسةيةكي دورودريَذي عةقلَاني و ويذدانية، دةيانسالَ درصذةدةكصشص و قةرزصكة كؤن نابصت، دذي تؤلَة و أق و توندوتيذيية، لة ئةنجامي كؤتاييدا أولة داهاتويةكة كة دوبارةبووةوةي أابوردونية ! مرؤظ و دونيا و أؤذطار طةليَك لةوة ئالَؤزترن كة ئةو دوو مةلا عةرةبةي ناو كؤنطرةي ناوبراو داوايان لة قوربانياني أذصم دةكرد وةك موحةممةد (د. خ.) ضؤن لةطةأانةوةيدا وةك سةركةوتويةك بؤ مةكة دةمودةست لة مةكييةكان خؤشبو، ئةوانيش وابكةن. لصثرسيارصتي لة تاوانةكان دةطةأصتةوة بؤ مرؤظة تاكةكان و بؤ هةموو دةسطاكاني دةولَةتي عصراق لة حيزبي بةعس و سوثا و ثؤليس و موخابةرات. . . . . . كة أذصمي حوكم سةركوتي خةلَكي عصراقي ثصدةكردن. ئةطةر مرؤظة تاكة تاوانبارةكان بدؤزرصنةوة يا نة دؤزرصنةوة، موحاسةبة بكرصن يا نةكرصن، دةبصت وةك بةشي هةرةطرنطي (تاو وتوصي أابوردو) تاواني هةرةطةورةي ئةم دةسطايانةي دةولَةتي عصراق كة هصشتيان بكرصنة داردةستي طويَأايةل َو بصئيرادةي أذيَمي بةعس بؤ ئةنفال و تةعريب و سةركوتكردني وةحشيانةي هةموو موعارةزةي عصراقي، بة بةلَطة و ذمارةو ناو بسةلمصنرصت. أوتةيةكي عةرةبي بةسرة ضي دةيطةيةنصتة بةرزنجة و دةيكاتة جةللادي خةلَكةكةي؟ ئةو ئينسانة ئازاو بةويذدان و شةريفانةي ناو ئةم دةسطايانة كة ثاشةأؤذي ثيشةيي خؤيان يا تةنانةت ذياني خؤيان و كةس وكاريان كردة قورباني و نةبونة دةستةواذةي بةجيَطةياندني سياسةتةكاني أذيَم، دةبيَت لة لايةن حوكومةتي نويَوة بة أةسمي حورمةت و ئيعتيباريان بؤ بطصأدريَتةوة. كةم شاري ئةلَمانيا هةية جادةي بة ناوي ذةنرال (Stauffenberg) وة تيانةبصت كة لة 20/7/1944 هةولَي كوشتني (هصتلةر) ي دا و لةسةر ئةمة هةمانأؤذ طوللةبارانكرا. سالَيادي طوللةبارانكردني بؤنةيةكي أةسمية و لةئاستي هةرةبةرزي حوكومةت و ثةرلةمان و حيزبةكانةوة يادي دةكرصتةوةو تاجةطولَينة دةخريَتة سةر طؤأةكةي. ئةطةر حوكومةتي عيَراقي نوص بؤنمونة سوثاي لةسةر ثرينسيثي داننان بة تاوانةكاني سوثاي عيَراق لة أابوردودا ثيَكهيَنايةوة، ئةوا

 (ابراهيم فةيسةل ئةلئةنساري) لة كؤنطرةي ناوبراودا نالَيَت (با سوثا و دةسطا ئةمنيةكان بة خيَرايي دروستبكرصنةوة و موضةي كارمةندةكانيان زيادبكريَت) ، يا (محمد دبدب) نالَصت

 (لةم كؤنفرانسةدا هةست بة ئارامي دةكةم و من هصشتا هةر بأوام بة بيري بةعس هةية!) ، يان خةلَكي وةك ئةم دوانة و (وةفيق سامةررايي) هةر بانطيَشتن ناكريَن! كة لة سالَي 2003 دا 27 كاثتني فأؤكةواني ئيسرائيلي سةرثيَضي فرماني بؤمبابارانكردني خةلَكي مةدةنيي فةلةستينيان كرد، لة خؤمم ثرسي بلَصي فأؤكةوان يا تانةكةوانصكي عيَراقيي هةم عةرةب هةم موسولَمان! هةبوبيَت كة لة كاتي كؤذاندنةوةي وةحشيانةي أاثةرِيني شيعةكان لة بةهاري 1991 (بة ئاطايي تةواوةوة نمونةي أاثةأيني بةهاري كورد لة 1991 دا وكارةساتي ملصؤنيي كؤأةو ناهيَنمةوة!) ، سةرثيَضيي فةرماني ئاغاكةي سةرةوةي خؤيكردبيَت؟ ئائةوةو ئاوابووـ دةترسم هةرئاواش دروستبكريَتةوة ـ سوثاي عيَراق، ضةند دلَشادم كة يةك خولةك قاضم بؤ نةدا بةزةويدا! حةق نية شةشي كانون كة أؤذي دامةزراني سوثاي عصراقة هةر لة أؤذميَري عيَراقي دا نةسأريَتةوة؟

بؤ ئةم نوسينةم سودم لة كورتكراوةي ئةلَمانيي (Versöhnung braucht Wahrheit ـ ئاشتبونةوة ثصويستيي بة دةرخستني أاستيةكان هةية) كتيَبيْ ئينطليزيي Truth and Commission of South Africa Report Reconciliation كردوة. هةروةها لة 2 كتيًَبي بة زماني ئةلَماني لة سةر تاو وتوصي أابوردو لة ئةلَمانيا و لة شيلي، جطة لة ئةزموني ذياني خؤم و بةشداريم لة ضةند سيمينارو كؤأصك لةمةأ ئةم بابةتة.

كولتوري تاو وتوصكردني أابوردو

 نمونةي ئةلَمانيا

لة هةلَشصلاني أابوردوي ئةلَمانياي هصتلةري دادطاي نصونتةوةيي (هاوثةيمانان) لة شاري نورنبصرط لة ئةلَمانيا بؤ لصثصضينةوةي تاوانة جؤراوجؤرةكاني نازيةكان تةنيا بةشصكي طةلصك بضوكي ئةم تاو وتوص يةبو. درامايي ترين بةشي ئةم دادطاية دادطاييكردني 22 تؤمةتباري هةرةطةورةي تاوانباراني شةأي جيهانيي دوهةم بوو لة سالآني 1945 و 1946 دا كة بة سةر 12 كةسيانا حوكمي مةرط دراو حوكمةكةش ئةنجامدرا. بةشةكاني تري ئةم دادطاية دادطاييكردني ئةو كةسايةتية جؤراوجؤرانةي بوارة جياجياكاني ذياني طشتيي كؤمةلَي ئةلَماني بو كة خزمةتي أذصمي نازييان كردبوو، وةك دوكتؤرةكان لة دةسنيشانكردني نةخؤشاني نةخؤشي دةروني و كةمئةقلَي بؤ لةناوبردنيان يا بة عةمةليات نةزؤككردنيان بؤ ئةوةي بة ثصي ياساكاني ثاك و خاوصنأاطرتني أةطةزي (Rassenhygiene) ئةلَمانية ثاك و أةسةنةكان لة لاوازي و داأوخان بثارصزص. قوربانيةكاني ئةم ياساية سةدان هةزار ئةلَمانيي كةمئةندام و نةخؤشي نةفسي و كةمئةقلَ بوو. ، بةجيا دادطاييكردني ديثلؤماتةكان و ذةنرالةكان و حاكم و قازيةكان و خاوةن و بةأصوةبةراني كارطةكاني ضةك دروستكردن و. . . . . هتد. لةم سالآنةي دواييدا سةرمايةداريي بةشي تايبةت و دةولَةتي ئةلَماني ناضاركران ضةند مليارد دؤلار دابةشبكةن بةسةر ئةو مرؤظة ثيرو ثةككةوتانةي ولآتاني لةمةأ ئةلَمانياي نازي داطيركراو (يةكصتيي سؤظصتي جاران، ثؤلؤنيا، ضيك و سلؤفاك، ولآتاني بالكان و هتد. .) كة لة كاتي داطيركراويدا بة لاوي ناضار كرابون بة تايبةتي لة كارطةكاني ضةك و شت و مةكي جةنطيي ئةلَمانيدا دا وةك كؤيلةو تا هصزوتوانا لةبةربأان بةسكي برسي كاريان ثصبكةن. ئةم كصشةية هيشتا هةر بنةبأي ضارةسةرنةكراوة! ثصشانطايةكي طةأؤكي وصنةي فؤتؤطرافيي و نامة و ياداشتي سةربازاني بةشداري شةأي جيهانيي دوهةم كة وابؤضةندسالَصكة كراوةتةوة و هصشتا هةر لة طةأان و سوأانةوةداية بة سةرتاسةري ئةلَمانيا ئةو ثةيامة بةئةلَمانةكان أادةطةيةنصت كة باو و باثيريان لةو ولآتانةي لة جةنطي جيهانيي دوهةمدا داطيريانكردبو تاوان و زولَم و ناهةقيي طةورةيان تصداكردوة و سوثاي ئةلَماني لة كاتي نازيةكانا ئةو سوثا ثاك و ثابةند بة ياساكاني جةنط نةبووة. بة هؤي ئةم ثصشانطايةوة هةراو هوريايةكي مةزن لة أؤذنامةو تةلةفيزؤن و باأ وضاخانةكاني ئةلَمانيا بةرثابو، رِاسترِةوةكان ئةمةيان بة دةسدرصذي لة سةر شةرةفي سوثاي نيشتمانيي ئةلَماني و بة سوكايةتي ثصكردن بة سةربازاني ض زيندو، ض كوذراو لة شةأةكةدا دانا و، دةعواي سزادان كرا لةسةر ئةلَمانيةكي ئاشتيخواز كة وتبوي: سةربازي ئاسايي سوثا لة بؤنةو شوصني خؤيدا مرؤظكوذة!

ئاي ضةند كةللةزلي وةزير و سةرؤك حيزب و بيريارو. . . بةهؤي أابوردوي نازيبونيان كورسيةكانيان جصهصشت يا ثصيانجصهصلآ ! يان دةشيا بكرصن بةوةزيرو نةكران! جولةكة، بةتايبةتي زاصؤنيستةكان مةسةلةي أةشةكوذيي ضةندملصؤن جولةكةي ئةوروثي بة دةستي نازيةكان، تاو و توص يةكي سياسي، ثةروةردةيي، ئابوري، هونةري، ئةدةبي، دةرونيي، فليمي. . . . . وازيرةكانةيانكردوة، كة هةتاهةتاية لةبير نةوةكاني خؤيان وئةلَمان و دونيا ناضصتةوة!ثةنديَكي جولةكة دةلَصت (لصتانخؤشدةبين بةلآم لةبيرمان ناضصتةوة!) . Adolf Eichmann ي نازي كة أصكخةري يةكص لةو أةشةكوذييانةبو 1960 لة لايةن موخابةراتي ئيسرائيليةوة لة ئةرجةنتيني حةشارطةكةيةوة خراية ناو باولَصكي ديبلؤماسيةوةو فأصنراية ئيسرائيل و لةوص دادطايي و طوللةبارانكرا. ثشتي ويذداني نةوةكاني ئةلَمانياي ئيمرِؤ و داهاتويش لة ذصر باري ئةو تاوانةي ئةلَمانياي نازي بةرانبةر بة جولةكة كردي، هيَشتا هةر خرمةو زريكةي دصت. دةولَةتي ئةلَمانيا ـ بيَ طوصدانة ئةوةي كام حيزب لةسةر حوكم بيَت ـ بة ثصيي ثةيمان و أصكةوتننامةي دوقؤلَي خؤي ثابةندكردوة لة كاتي تةنطانةو ثيَويستا بةهاناي ئيسرائيلةوة بصت و ثشتطيريي لصبكات. هصشتا ئةلَمانيا لة تةوقي تاوانةكاني أذصمي نازيي ثصش 64 سالَ أزطاري نةبوةو هةموسالصَك لصثرسراواني حكومي و حيزبيي ئةلَماني بة كؤلَص شةرمةزاري و بضوكيةوة لة ئؤردوطاكاني كاري زؤرةملصي سةردةمي نازيةكان كة ئيَستا كراونةتة مؤزةخانة و ناودارترينيان ( (Ausschwitz ةكة دةكةوصتة ثؤلؤنيا ي ئصستاوة، كوأنوش بؤ قوربانيةكان دةبةن. هةتا ئصستاش هةر سياسيةكي ثلةبالآي ئةلَماني وصرابصتي لة مصدياكانا، يا لةناو ثةرلةمانا بة هةق يا بة ناهةق أةخنة لة ئيسرائيل بطرصت، مؤري دذي جولةكةبوني بة تةوصلَدا كوتراوة و ناضاركراوة دةسلةكار بكصشصتةوة، بؤ نمونة Moellermann ي وةزيري ثصشيني ئابوريي حكومةتةكةي Helmut Kohl ضونكة ثصشتر لة هةلَمةتي هةلَبذاردني ثةرلةماني ناوضةييدا (ئارصل شارؤن) ي بة دوذمني ئاشتي ناوزةدكردبو، بةهؤي ئةمة ثارتةكةي (ثارتي ليبرالي ديموكرات) ثشتي تصكردو كةوتة موحاسةبةي و ئةميش لة تاوا زؤري بؤهات و لة بةرزايي ضةند كيلؤمةترصكةوة ثةأةشوتةكةي نةكردةوةو بةمة خؤيكوشت. كةم شاري ئةلَمانيا هةية قوتابخانةو باخضةي ساوايان و مالَي طةنجاني تصدانةبصت بة ناوي Anne Franke ي كضةجولةكة كة لة تةمةني 12 سالَيدا لة طةلَ كةس وكاري لة لايةن نازيةكانةوة لة حةشارطةكةيان لة ئةمستردام دةدؤزرصنةوةو أاثصضي مةرط دةكرصن. ملصؤنةها دانة لة كتصبي ياداشتةكاني ذياني ذصر ضةقؤي ترس ولةرزو خؤشاردنةوة ي ئةم كيذة لة دةست نازيةكان ضاث و بلآوكراوةتةوة. لةم سالآنةي دواييدا ضةند بانكصكي سويسرا لة لايةن جولةكةوة بةطيروطازهصنران لةسةر ئةوةي كاتيخؤي نازيةكان ئالَتوني دةسبةسةراطيراوي جولةكةيان تصدا داناوةو ئةمانيش لةم زصأة سودي حةرامي خؤيان بردوة. لة ديداريَكم بؤ مؤزةخانةو يةكةم ئؤردوطاي نازيي كاري زؤرةمليَ لة Dachau ي نزيك شاري ميونيخ لةسةر تابلؤيةك بة طةورةيي نوسرابو (ئةوةي يادي أابوردو نةكاتةوة، مةحكومة بةوة كة أابوردو دوبارةبكاتةوة!) . هةلَوةشانةوةي ئةلَمانياي أؤذهةلآت ويةكطرتنةوةي لة طةلَ ئةلَمانياي أؤذاوا لة 3/ 10 /1990 دا كصشةي تاو و توصي أابوردوي ئة لَمانياي أؤذهةلآتي هصنايةثصشةوة. هةرزوو دةسطايةكي مةزن ثصكهصنرا بة ناوي يةكةم سةرؤكةكةيةوة (Gauk Behörde) كة هةموو بةلَطة طرنطةكاني دةسطاي موخابةرات و وةزارةتي ئاسايشي دةولَةت (Stasi) ي ئة لَمانياي أؤذهةلآتي تصيدا كؤكراوةتةوة و ئارشيف كراوة. ئيَستاش دواي 14 سالَ لة نةماني حوكمي يةك حيزبيي ئة لَمانياي أؤذهةلآت، ئةم دةسطاية هةر ماوةو ئةركةكاني تةواو نةبوة. حاكم و ثارصزةران، أؤذنامةنوس و لصكؤلَةر و مصذونوسان، ئةوانةي جاسوسيان بةسةرةوةكراوةو. . . . أوي تيَدةكةن و بة ثيَي ياساو أصسايةكي تايبةت بم مةسةلةية، دةأواننة ناو فايلةكان. بة ثصي زانياريةكاني ناو ئةم فايلانة، حاكم و ذةنرال و سةرباز و دوكتؤر و حيزبيي و. . . . . أذصمي كؤن خرانة قةفةزي تؤمةتباريةوة. حاكمةكاني ئةلَمانياي رَؤذاوا لة هؤلَي دادطادا دةيانقيرِاند بةسةر سةربازة ثاسةوانةكاني سةر ديواري جاراني بةرلين{ كاتصك برا ئةلَمانةكانتان لةدةس بةندو داوي أذصمي سؤشياليستي بةسةر ديوارةكةدا هةلَدةزنان بؤ خؤطةياندنة ئةلَمانياي أؤذاوا، دةتانتواني تةقة نةكةن لة براكانتان، يا كة هةر بةمة ناضاركرابون، دةتانتواني تةقة بةسةرياندا بكةن نةوةك لةسةريان}. وةرزشوانة ثالَةوانةكان، دوكتؤر و أاهصنةرةكانيان، كةثصش دةيانسالَ ناضاريانكردبون بة لةخؤداني دةرزيي ماسيلكة بةهيَزكردن Doping بؤ ئةوةي لة كصبةركص نصونةتةوةييةكانا سةركةوتن بةدةسبيَنن و كةم وكوأيةكاني سؤشياليزمي ثيادةكراو بة مةدالياي وةرزشي ساحة و مةيدانةكان أاستبكةنةوة، تؤمةتباري دادطاكانيان كردن بةوةي كة بةو لةخزمةتداناني وةرزش بؤ ئامانجي سياسية زيان لة تةندروستياندراوة، دةولَةتي ئةلَمانيا ناضاركرا ثارةي ئصشيثصطةيويان بداتص. نوسةرصكي ضةثي ئةلَمانياي أؤذاواي جاراني طةلصك ناوداري وةك Guenter Walraff ئًصستا تؤمةتباردةكرصت طواية موخابةراتي ئةلَمانياي أؤذهةلآت بوة. فليمي ئةلَمانيي Hallo Lenin يش، كة ضةندين خةلآتي ثيَدرا شصوةيةكي تري ئةم تاو وتوص كردنةية. كولتوري (تاو وتوصكردني أابوردو)

نمونةي شيلي دواي لاضوني ثينؤشص

 (سلظادؤر ئالينديي) أابةري سوشياليستةكاني شيلي لة 1970 بؤ سةرؤك وةزيراني شيلي هةلَبذصردراو لة تؤلَةي ئةو سياسةتة ئابورية سؤشياليستيةي لة ماوةي سص سالَي حوكمةتةكةيدا ثيادةيكرد، لة 1973 بة كودةتايةكي خؤيَناويي سوثاي داردةستي ضيني بؤرذوازي و ئةرستؤكراتيي شيلي حكومةتةكةي رِوخصنراو خؤيشي لة طةلَ نزيكةي 70 كةس لة أابةراني حيزبةكةي و لصثرسراواني حكومةتةكةي بة بص دادطاييكردن كوذران. قوربانيةكاني (كوذراو وطومبوان و ئةشكةنجةدراو و لةولآتدةركراوان) ي ديكتاتؤريةتي عةسكةري لة شيلي لة 1973 وة هةتا 1989 كة حكومةتي كودةتاضيان بةدةسلةكاركصشانةوة ناضاركرا دةيانانهةزار مرؤظي طرتةوة. سةرؤك حكومةتي كريستديموكراتي شيلي Aylwin (كؤميتةي أاستيةكانْ) ي دروستكرد كة جطة لة ثرؤفيسؤريَكي كؤمةلَناس ئةواني تري دادوةر و ياساناس بوون. كؤميتة دةبو ئةو تاوانة سياسية قورسانةي لة نيَوان 1973 و 1990 لة لايةن أذصمةوة كراون و بونةتةهؤي كوذران يان بزربوني قوربانيةكان) ئةوانةي نةطرتةوة كة لة زيندانا ئةشكةنجةدرابون و بةلآم دواتر ئازادكرابون (بسةلمصنص و أون و ئاشكرايانبكات. لةترسي ئاذاوة و تؤلةَسةندني شةخسي، طوصطرتن لة ئيفادةي قوربانيان بة شصوةيةكي داخراوبو، لة هةمو دانيشتنصكا بؤ دلَدانةوة و سؤزثصداني قوربانيةكة دةرونناسصك لةتةنيشتيةوة دادةنيشت. ئةنداماني كؤميتة بة ئةوثةأي أصز و قةدر و ئاراميةوة طوصيان بؤ ئيفادةي قوربانيان شلدةكرد. ئةركي سةرةكيي كؤميتة زؤرتر بةدواطةأان و دؤزينةوة و بةأةسمي ناساندن و بذاردن و تةعويزي ماددي و مةعنةوي قوربانيةكاني أذصمي ثينؤشص بوو كة بصشةرمانة نكوليي لصياندةكرد و بةم نكوليكردنة ئةوةندةي تر ئصش و ئازاري قوربانياني زياد دةكرد. بصطومان (دادطاكاني سزا) سوديان لةو زانياريانة وةردةطرت كة لةلايةن (كؤميتةي أاستيةكانْ) وة لة ئيفادةي قوربانيانةوةوة لة سةر كاربةدةستاني سةركوتكةري أذصم كؤكرابونةوة، بةلآم بة دواداضوني سكالآي قوربانيان و شوصنثصكةوتن ودادطاييكردن و سزاداني بكةران و تاوانبارن ئةرك وكاري دادطاكان بوو. كؤميتةي أاستيةكان بؤ 478 طومبوي بصسةروشوصن أاثؤرتصكي 2000 لاثةأةيي بلآوكردةوة!!حوكومةتي شيليي نوص بة أةسمي لة هؤكاني أاطةياندني طشتييةوة ئةنجامة هةذصنةرةكاني ثصشصلكردني مافي مرؤظي أاطةياندو بة سةرتاسةري ولآتا ثةخش وبلآويكردةوة. دةسطاكاني دةولًَةتي شيلي كة أذصمي ثينؤشص كردبوية داردةستي خؤي وةك بةرثرسياري سةرةكي بةرانبةر ئةو تاوان و ثصشصلكاريانة أاطةيةنرا. (Aylwin) ي تازةسةرؤك كؤمار كة كاري كؤميتةكة لة دواي سالَصك تةواوبو و ئةنجامةكاني أاطةيةندرا، خؤي ضوةسةر طؤأي ئاليندي و بة أةسمي أصزو حورمةتي بؤ طيَأايةوة و دواتريش ناوي هةمو طومبووان و كوذراواني دةستي دةسطا سةركوتكةرةكاني أذصمي ثينؤشيَ لة سةر ثةيكةري مةزني نيشتماني) مؤنؤمصنت (هةلَكةنران. دواتر ياسايةكي دورودرصذي هةمةلايةنة دةركرا بؤ ئاشتبونةوةي طشتي و لاكردنةوة لة قوربانياني زيندو و كةسو كاري كوذراوان و طومبوان و قةرةبوكردنةوةي ماددي و مةعنويان. لة داناني ئةم ياسايانةدا طةلصك سودوةرطيرا لة ئاوات و خؤزطةو بير و بؤضوني قوربانيان. بؤ ثيادةكردني ئةم ياسايانة دةسطاو ئيدارةي نوص و تايبةت بةم مةسةلانة دروستكرا. بصطومان شان بة شاني كاري (كؤميتةي أاستيةكانْ) كة زؤرتر تاو وتوصيةكي سياسي ـ كؤمةلآيةتي ـ مصذويي بو، دادطاكاني شيلي بةردةوام سةرطةرمي ئةوسكلآو شكاتانةبون كة قوربانيةكاني ئةشكةنجةو زينداني بةناحةق و كةسوكاري كوذراوان و طومبووان لة طومانليَكراوان و تؤمةتباران دةيانكرد. بةمجؤرة تاو وتوصكردني أابوردو لة شيلي ثتر لة دةسالَ دواي كؤتايي كاري (كؤميتةي أاستيةكانْ) هةر درصذةي هةبو و بينيمان ضؤن ثينؤشصي ثةككةوتةو خةلَةفاويان لةم سالآنةي دواييدا لة لةندةن بةطيرهيَنا و لةوص و دواتريش لةولآتةكةي خؤي ثةلكصشي دادطايانكرد. بةهؤي بةهيَزيي سوثاو دةسطاكاني سةركوتكردن و ثشتطيريي تةواويان لة أذيَمةكةي ثينؤشص دواي أوخانيشي، و ترس لة وةي كة جاريَكي تر كودةتابكةنةوة، بة تايبةتي لة سةرةتاي هةلَوةشانةوةي أذصم، نةتوانرا تاوانباراني ناو ئةم دةسطايانة وةك ثيَوست بة حةقي خؤيان بطةيةنريَن، ئةوةبو كة 2 لةداوةرةكاني ناو (كؤميتةي أاستيةكانْ) لة سةردةمي ثينؤشصشدا هةر داوةربون وبة طوشار و زؤرةملصي ثينؤشص كرانة ئةندامي ئةم كؤميتةية. بةشداريكردني ئةم جؤرة كةسايةتيانة لة كؤميتةكةدا و لة ثرؤسةي طصأانةوةي ديموكراتي لة شيليدا بةطشتي، كة ثيَشتر لة أذصم نزيكبون و خؤيان لة طةلَيدا طونجاندبو خؤي لة خؤيدا جؤرة داننانصك بوو بة تاوان و خراثكاريةكاني أذيَم و لة هةمان كاتدا شةرعيةتي تةواوي دةدا بة بأيارةكاني كؤميتة تةنانةت لاي أاستأةوةكاني كؤمةلَي شيلي. ئةو داوةرانةي بة فةرماني أذصمي ثينؤشص دةستيان هةبو لة داأشتن ودةركردني ياسا يةكي ليَبوردني طشتي بؤ فةرمانبةراني سوثا و دةسطا سةركوتكةرةكاني تري دةولَت، لةو هةلَةو تاوانانةي لة سالَةكاني سةرةتاي كودةتا بةرانبةر خةلَك كردبويان، دواتريش هةر بة داوةر مانةوة و لةكار دةرنةكران. أذصمي كؤن لة سةرةمةرطيدا بةهةأةشة و طوأةشة نةيهيَشت ئةم ياساي لصبوردنةي كة وادانرابة دةستوري هةميشةيي بيثارصزص، بةتالَبكريَتةوة، ئةم ياساية بوةهؤي ثاراستني طةلصك لة لصثرسراواني دةسطا سةركوتكةرةكاني أذصمي كؤن لة موحاسةبةي ياسايي. حوكومةتي تازة ناضاربو لة ذصر أةحمةت و هةأةشةي أذصمي كؤنا وردة وردة دةسطاكاني دةولَةت ديموكراتيزة بكات و لايةنطراني أذصم وةدةرنص. تاو وتويَي أابوردوي ديكتاتؤري شيلي زوَرتر لة طرينطيدان بة قوربانيةكان و كاراساني ذياني أؤذانةيان و و ثيَداني تةعويزي ماددي و مةعنةوي بة خؤيان و كةسوكاري كوذراوان و طومبوان وجيَطيركردن و مكومكردني هةنطاوبةهةنطاوي ديموكراتي سةركةوتوتربو هةتا لة بةسزاي رِةواطةياندني تاوانباراندا. بؤ هةمو ئةوانةي لة ئيفادةكانيان سةلماندبويان كة مافةكاني مرؤظايةتيان ثيَشصلكرابو، ضارةسةري ثزيشكي و دةروني بة خؤأايي لة لايةن دةولَتةوة دابينكرا. لةطةلَ بصسزادةربازبوني طةلصك لة تاوانبارانا، طةرِاني جيددي بة دوايانا و ئاشكراكردنيان و لةقاودانيان لة دةسطاكاني أاطةياندني طشتيا، طياني بةرطريي لة هصزةكاني أذيَمي كؤن مراندو أةط و أيشةي نةمامي ديموكراتيي لة شيلي دا بةهيَزتركرد و خؤشي و ئاراميةكي بةخشي بة هةمو ئةوانةي لة خةباتي خؤيان لة دذي ديكتاتؤريدا زيانيان بيني يا كةس وكاريان لة دةستدا.

لة ثرؤسةي دور و درصذي تاوتوص كردني أابوردو لة شيلي، كليسا و كةسايةتية ناودارةكاني بوارةجؤراوجؤرةكاني كؤمةلَ و أصكخراوة ناحوكومةتيةكاني (NGOs) ي مافي مرؤظ وأصكخراوي قوربانيان و كةس وكاري كوذراوان و طومبوان و ميََدياكان دةورصكي مةزنيان بيني. ثرؤسةيةكي فراواني ناو كؤمةلَ بوو، نةوةك ثرؤسةيةكي لةسةرةوةأا لة نوسينطةي سةرؤك و سكرتصري طشتي ناو بورج و تةلارةبةرز و بريقةدارةكانةوة أةضةتةي ثزيشكئاسا دابنرص و ئاراستةبكرص!

كولتوري (تاو وتوصكردني أابوردو)

نمونةي كؤماري باشوري ئةفريقا

ثصشصلكردني مافي مرؤظ لة باشوري ئةفريقا لة 1948 وة بة داناني سيستمي هةلآواردني أةطةزي (ئاثارتايد) نصوان دانيشتواني ئةسلَيي أةشثيَستي ولآتةكةو ئةوروثية سثيثصستة

داطيركةرةكان دةستيثصنةكرد، بةلَكو لةوأؤذةي سالَي 1652وة دةستيثصكرد كة بةراوي كارواني يةكةم ئةوروثيةكان ثيَيان خستةسةر وشكانيي شاري (Kap) ي ئةو ولآتة.

كة حكومةت دواي أةشةكوذيي (Sharpeville) لة 1960 وة هةموو حيزبةكاني أةشثصستاني قةدةغةكردو بةمةأصكخراوة سةرةكييةكاني أةشثصستان وةك (ANC) ناضاركرا دةستبداتةخةباتي ضةكداري، ئيتر توندوتيذي و ضةوساندنةوة لةسةر أةشثصستان بوبة كاري أؤذانةو ئاسايي و ثلانبؤدانراوي أذيَم. 1990 بة هؤي شكستي ئاثارتايد وةك سيستمي حوكم و لة كةش و هةواي هةلَوةشانةوةي بلؤكي سؤظيةت و ثصريسترؤيكاو طوشاري نصونةتةوةيي و ئابلوقةي ئابوري لة سةر باشوري ئةفريقا (Nelson Mandela) دواي ثتر لة 26 سالَ زينداني و أابةراني تري أةشثصست ئازادكران و حيزبةكانيان، لةثصش هةمويانةوة (ANC) قةدةغةيان لةسةرهةلَطيرا. 1993 دواي وتووصذصكي دوورودرصذي 3 سالَةي نصوان حيزبي فةرمانأةواي سثيثصستان (ثارتي نيشتماني NP كة de Klerk) أابةري بو و ANC كة ماندصلا أابةري بو ياساي دذي مرؤظايةتيي ئاثارتايد بة ثصي ئةو دةستورةكاتييةي لة سةري أصككةوتن هةلَطيرا و قةدةغةكرا. بةمجؤرة بؤ يةكةمجار لة مصذوي خواروي ئةفريقا مافي هةلًبذاردني ئةكتيظ و ثاسيظ بة أةشثصستةكان درا. ثصش لة يةكةم هةلَبذاردني ئازاد و يةكسان بؤ أةش و سثيثصستان لة ئاياري 1994 كة تصيدا (Nelson Mandela) بة يةكةم سةرؤككؤماري أةشثصست هةلَبذصردرا، باشوري ئةفريقا لةسةر لصواري شةرِي ناوخؤ بو. ذةنرالَة سثيثصستةكاني أذيَمي كؤن لة ترسي بة دادطا درانيان ئامادةنةبون لصطةأصن دةسةلآتي سياسي لة هةلَبذاردنصكي ئازادا بكةوصتة دةست زؤرايةتيي أةشثصستان، بؤية داواي لصبوردنصكي بصقةيدوشةرتيان دةكرد. لةولاش أةشثصستي زؤرينة داواي بةسزاداني ياسايي تاوانباراني أذصمي كؤني دةكرد. لة 28/ 6/1995 ثةرلةمان دواي باس وليَدوانيَكي زؤر لة دةرةوة و لة ناوةوةي ثةرلةمان وةك ضارةسةري ناوةند و موساوةمةي نصوان ئةم دوهةلَوصستة دذبةيةكة ياساي (هاندان بؤ يةكصتيي نيشتماني و ئاشتبونةوةي طشتي) تةسويبكرد. ئةم ياساية ثيَشنيازي دروستكردني (كؤميتةي أاستيةكان وئاشتبونةوةي طشتي) ي كرد كة طةأان و لصثصضينةوة لة أوداوةكاني كة لة 1960 وة هةتا 1994 أويداوة لة ماوةي 18 مانط بةئةنجام بطةيةنصت. ئةم كؤميتةية دابةشكراكرا بةسص دةستة كة هةريةكةيان بة جيا فرمان و ئةركةكان بةجيَبطةيةنص. (دةستةي مافةكاني مرؤظ) بؤ أونكردنةوة و دةرخستني ثيَشصلكاريةكاني مافي مرؤظ هةم لة لايةن حوكومةت وهةم لة لايةن بزوتنةوةي ئازاديخوازي أةشثيَستانةوة، بة تايبةتي (ANC) ، (دةستةي لصبوردني طشتي بؤ تاوانباران ـ Amnestie) و (دةستةي بذاردنةوةو تةعويزي زياني لة قوربانيان كةوتو) . (كؤميتةي أاستيةكان و ئاشتبونةوةي طشتي) لة ثرؤسيَسصكي لةخوارةوةأا ديموكراتيي و أون و ئاشكرا، كة تصيدا هةر هاوولآتي وأصكخراوصك توانيبوي لة هؤكاني أاطةياندنا بة ئازادي قسةي تصدابكاو خؤيبثالًَصًوصت بؤ ئةندامبون تصيدا، هةلَبذصردرا. Mandelaلة كؤي 299 ثالَصوراوي ضين و توصذو تاقم وطةلةجياوازةكاني ولآت، دواي مةشوةرةتيَكي زؤر لةطةلَ كةسايةتية سةلارو سةنطين وجؤراوجؤرةكان وخاوةنأاكاني كؤمةلَدا، 17 ياني ثةسةندكرد. لةو 438 كةسةي كاري أؤذانةي ئةم كؤميتةيةي لة سةرتاسةري ولآت ودةرةوةي ولآتا أادةثةأان 60 يان (داواكاري طشتي) ، 15 يان لصكؤلَةرةوةي ئةكاديميي و ئةوانيتر ثارصزةر و ثسثؤرِي دةسطاجاسوسيةكان و ثؤليس بون. بةشي زؤري خةرجيي ئةم دةسطايانة لة لايةن (ية’كصتيي ئةوروثا) وة دابينكرا. كؤميتة لة بةهاري 1996 وة دةستبةكاربو هةتا كؤتايي أةسميي كاتي كاري كؤميتة كة شةش مانط درصذكرابؤوة، لة 10 /10 /1998 كاتصك سةرؤكي كؤميتة قةشةي أةشثصست وناودار (Desmond Tutu) كة ئةندامي هيض حيزبيَك نةبو و خةباتي ئاشتيخوازانةي دةكرد دذي ئاثارتايد، أاثؤرتي 3500 لاثةأةيي كاري كؤميتة لة توصي 5 كتصبا دايةدةست سةرؤككؤمار مانديلا. طوص لة ئيفادةي 20000 قوربانيي طيرا و سةدان أصكخراوي كؤمةلآيةتي و سياسي كةوتنة بةر ثرسياري كؤميتة. دةستةي لصبوردني تاوانباران لةو 7000 داواي عةفواتةي لصيكرابو تةنيا 150 ي قوبولَكرد، هصشتا دةبو لة 2000 داواي تر بكؤلصَتةوة و بأياري لةسةربدات، بةهؤي ئةو هةموة داواي ليَبوردنةي دةخرانة بةردةم كؤميتة، أاثؤرتي كؤتايي كؤميتة هةتا مانطي 10 ي 1999 هيَتا ئامادةنةكرابوو. بيرو أاي جياوازو دذبةيةك بةتايبةتي لةسةر مةسةلةي لصبوردن لة تاوانباران هة بوو. دذةكاني ياساي لصبوردن دةيانوت ناتوانيت حةق بطصأيتةوة بؤ حةقخوراوان هةتا حةق نةسةنيتةوة لة زالَم و حةقخؤران، لة لايةكي ترةوة شارةزايان أايان وابوو، بص ئةم لصبوردنة طواستنةوةي ئاشتيخوازانةي أذيَمي حوكم لة ئاثارتايدةوة بؤ ديموكراتيي ثةرلةماني نةدةشياو نةدةكرا. سكالآي هةنص كةسايةتيي ناوداري أةشثصستاني كةسوكار كوذراو بؤ لابردني ئةم ياساية لة مةأ مةحكةمةي دةستورةوة أةتكرايةوة. زؤربةي شايةتةكان ذن بوون، هةرشايةتيَك لةطةلَ يةكدوكةسي ئازيزيدا لةلايةن ئةندامصكي كؤميتةوة زؤر بةأصز و نةرمونياني و سؤزةوة ثرسياري لصدةكرا، ئةويش بة هةنسك و فرمصسكةوة بةزمان و زاراوةي خؤي ضيرؤكي ئصش و ئازاري ضةوساندنةوةو لةناوبردني كةس وكاري دةطصأايةوة، ثرسياري هاوبةشيان: بؤ واتان ثيَكردين؟بؤ أةفتارتان لةطةلَمانا لة طةلَ هي حةيوان خراثتربوو؟ ( (ثؤليسةكة ويستي نةهيَلص بضمة ذوري لصكؤلَينةوة، خؤمأاثسكان لة دةستي و ضومةذورةوة، (بصكي) ي كوأمم بيني، لاشةي ئةنجن ئةنجنكراي بةذورةكةدا بلآوبوبؤوة) ) شايةتةكان كة زؤربةيان أةنجدةران و بةشمةينةتان بوون، لة شارةطةورةكانةوة هةتا دورترين كويَرةديَكان بؤ ماوةي ثترلةدوسالَ طوص لة هةزاران ضيرؤكي أاستةقينةيان طيراو دةقي ئيفادة أاست وسادةكانيان بةزماني دايكيي خؤيان لة ميَدياكاني أؤذنامة وأاديَو و تةلةفيزيَنةوة بةسةرتاسةري ولآتا ثةخش و بلآوكرانةوة، أاديَو كة لة هةمو مالَصكدا هةبو طرنطيةكي تايبةتيي ثصدرا بؤ دةرخستني أاستيةكان. بةمة بةلايكةمةوة أصز و كةرامةتي ئينساني طصأدرايةوة بؤ ئةوانةي هةرطيز طوص بؤ ئاهونالَةيان نةطيرابو، دةولَةت دانينةنابو بةو زولَمةي لصيكردبون. ئةم هةموة طرنطيدان و طوصطرتن لة ئازارةكانيان جؤرة ثرسةو دلَدانةوةيةك بوو. دةسطاكاني ثؤليس و سوثاو موخابةراتي نهيًَنيي أذيًمي ئاثارتايد ثيَش تةسليمكردني دةسةلآتي سياسي بة حوكومةتي نوص كة زؤربة ي لةأةشثيَستان بةطشتي وبة تايبةتي لةأةشثيَستاني ANC ثيًكهاتبو، 90% ي ئةو دؤكوميَنت و بةلَطةنامانةي تاوانةكانياني دةسةلماند بةنةخشةو ثلان لةناوبردبو. بؤية بة أصطاي ئاسايي (دادطاي سزا) كة ثيَويستي بة بةلًَطةي كؤنكريَتي و أوت و بةدةر لة هةر طومان و نادلَنياييةك هةية، و جطة لة مة هيض دنة و هاندانيَكي بؤ تؤمةتبار تيانية كة خؤي دان بة أاستيدا بنيَت، نة دةتونرا ئةوةندة لة تاوانة زؤرةكاني أذيَم ئاشكرابكريَت. طرنكيي ياساي ئةمنيستي ئا لةمةدابو، هةروةها لة وةشدابو كة شةرمةزاري و ثةشيماني و ئازاري دةروني و هةستبةطوناهكردني تاوانباران لة بةردةم قوربانيان ولة بةردةم دونيادا، ئؤخذني و ئاراميي دةبةخشي بةو قوربانيانةي مابون و بة كةس و كاري كوذراوان، هةروةها أةوايي و أاستبوني خةباتيان لة دذي ئاثارتايد دةسةلميَنرا و ثاداشتي أيَزو حورمةتيان ثيَدةدرا، ئةمانةش هةموي لةئةنجامي كؤتاييدا خزمةتي ئاشتيي ناوخؤ و ثيَكةوةذياني أةش و سثيبثيَستاني دةكرد. ياساي ئةمنيستي دةرفةتي دةأةخسان بؤ تاوانباراني أذصم كة لةبةردةم 5 داوةري دةستةي ئةمنستيي كؤميتةدا و بة ئامادةبووني خةلَك و ميدياكان دةستي ئةو تاوان يا تاوانانةي كردويةتي بخاتة أوو و دان بة هةموو أاستيةكانا بنصت و وةلآمي ثرسياري ثاريَزةري قوربانيةكان بداتةوةو بؤ هةر كوشتن يا ئةشكةنجةدانيَك كردويةتي دةبو داوايةكي جيا ثصشكةشبكات. هةر تاوانباريَك كة تواني قةناعةت بة داوةرةكان بكات كة ثالَنةر (مؤتيظ) ي تاوانةكةي سياسي بوة (بؤنمونة لة طةرمةي خةباتا دذي شالآو و مةترسيي كؤمؤنيزم بؤ سةر مةسيحيةت و كولتوري أؤذاوا، يا وةك سثيثيَستيَكي مةدةني مةسيحيي باوةأمةند خوا فةرماني ثيَداوة يارمةتييي رِةشثيَستة نةزان و دواكوتوةكان بدات بة بةمةدةنيكردنيان وهيَنانةسةر أصي أاستيان) نةك بؤ ثارةو شتي وا، وة تواني ثيَيان بسةلمصنص كة هةموأاستيةكاني طوتووةو هيضي ليَنةشاردونةتةوة، ئةوا ئةطةر ضةند كةسيَكيشي بةناحةق كوشتبيَت هةر لصيئةبوردرص و تةنانةت أزطاريشي دةبيَت لة داواي حقوقي مةدةني وةك بذاردني ماديي كةس وكاري كوذراوان و قوربانياني زيندو. لة أصي ئةم ياساي ليَبوردنةوة طةليَك لة تاوان و تاوانةكاراني أذصمي كؤن بة تايبةتي هي ناو ثؤليس كةشفكران. ئيعتيرافي تةواوي دوو فةرماندةي مةفرةزةي مرؤظكوذة نهيَنيةكاني ثؤليس دةنطدانةوةيةكي طةورةي هةبو و طةلصك لة هاوبير وهاوكارو لصثرسراوة بالآكانياني ناضاركرد كة ئةوانايش داواي ئةمنستي بكةن و دانبةتاوانةكانيان بنيَن. ئةوانةشي درؤيان دةكرد و هةموو أاستية طرنطةكانيان نةدةدركان دادطايي ئاسايي دةكران. بيَطومان ئةوتؤمةتبارانةي خؤيان كةشف نةدةكردو قوربانيةكان لاي دادطا شكاتيان ليَدةكردن لة دادطاي ئاسايي سزا دادطايي دةكران. كؤميتة تواني ئةوأاستية بسةلميَنص كة لة سالَةكاني 1980وة بة سةرؤكايةتيي دوكتؤري جةراحي دلَ و ذةنرالي ثيَشوي موخابةرات (Wouter Basson) حوكومةت بةرنامةي دروستكردني ضةكي بايؤلؤذي و كيمياوي هةبوة بؤ لةكاتي ثيَوستدا بةكارهيَناني لة دذي هاوولآتية أةشثيَستةكان، بؤ مانديلاي زيندانيش جؤرة ذةهريَك كة توشي سةرةتاني بكات و بةكاوةخؤو لة ماوةيةكي دريَذدا، بؤ ئةوةي كةس طوماننةكات وةك لة حالَتي مردنيَكي كوتوثأو خيَرادا، بيكوذيَ. (Wouter Basson) لة مانطي 10 ي 1999 درا بة دادطا. لةناو سوثادا تةنانةت يةك ذةنأاليش داواي ئةمنستيي نةكرد! 83% ي سثيثيَستاني خواروي ئةفريقا كوميتةيان بة بةهانةي ئةوة أةتكردةوة طواية بصلايةن (نيوترال) نية و لة بأيارةكانيدا ناأةواية. كؤميتة سةلماندي كة بةشي هةرةزؤري تاوانةكان و ثيَشصلكاريةكاني مافي مرؤظ لة لايةن سثيثيَستة كانةوة دةرهةق بة أةشثيَستةكان ئةنجامدراوة. وةك نيشانةي أيَزو بةرز نرخاندني كؤميتة، شا و شاذني سويد و نةرويج و دانيمارك، سةركؤماري ئةلَمانيا و فةرةنسا و ثورتوطال، كؤفي ئانان و Hillery Clinton سةرداني كؤميتةيانكرد.

14/4/2004