ديالةكتيكي ميَينةيي لةئةفسانةدا، تؤذةراني ئةفسانة، و تر س لة ذنان (جينؤفؤبيا) ... ;كاميل قةرةداغي

 

تؤذةراني ئةفسانة بةشيَوةيةكي طشتي فةيلةسوف و ليَكؤلَةراني رؤذئاوايين و سةر بةسيستةمطةليَكي كةلتورين كة ئةو سيستةمانة تايبةتمةنديو جياكةرةوةيي و مةرجةعيةت و رِةط و كاريطةريي ناسراوو دياري خؤيانيان هةية.

زؤري ليَكؤلَينةوةو ثرؤذة كلتوري و هزريةكانيش لة رؤذئاوا (وةك دةزانين) دامةزراويَك يان لايةنيَك، يان ثةيمانطةيةك لةبةرذةوةنديي هةلَويَستيَكي هزرمةندانة، يان سياسيانة، يان ئابورييانة، يان مرؤيي دياريكراو سةرثةرشتييان دةكةن و خةرجيةكةيان دابين دةكةن.

بؤية هةردةبص ئةنجامي تويَذينةوةي ئةو تؤذةرانةي كة سةر بةو كةلتورو مةرجةعانةن، لةطةلَ هةولَو كارةكانيشياندا بكةونة ذيَر كاريطةريي نهيَني، يان ضةند تيَزيَكي رِاطةياندراو، يان (نةستي) يةوةكة رِةوطةي تويَذينةوةو ليَكؤلَينةوةكانيان و دةرهيَناني ثوختةو بةرةنجامةكانيان جلَةو دةكةن و مؤركي تايبةتيان ثيَدةبةخشن. . لةسةردةمة شارستانيية بةراييةكاني قؤناغة ميَذوييةكان و ثيَش ئةو قؤناغةش، لةثاش ثيَلةقكردني دايكسالاري لة ثيَطةكاني خؤي، ضةندان هةولَ و كردة لةلايةن تؤماركاران و نوسةران و ميَذونوسانةوة بؤ سرِينةوةي شويَنةواري ئةو سةردةمانة دراوة، كة طواية تياياندا سةروةري بةدةست دايكةوة بووة. تةنانةت هةندص لة تؤذةران جارِي ئةوةيان داوة طواية بابةتي دايكسالاري تةنها وةهميَكة هةندص نوسةر دروستيان كردووةو هيض بنةمايةكي بابةتي ثالَثشتي نية. ئةزموني شارستاني (مينؤيي) كريت و (شاعت) ي رؤذئاوايان فةرامؤش كردووة، كة (زؤربةي ليَكؤلَينةوة بيانيةكان ثشت بةو سةرضاوانة دةبةستن كة فةلسةفةو ئةدةبي ئةمةي دواييان بةرهةمي هيَناوة) . شاعت جؤرة بؤضونيَكة دوذمنايةتي رِون و ئاشكراي ذناني تيَداية، سةرضاوةي ئةو دوذمنايةتية دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو ترسة سروتئاميَزةي لة ذن هةية و هةندص ئةفسانةو ئةدةب و هونةري ميللي لة ئةنجامي بوني ثةيوةندي ذن بة سروشتةوةو تةماهي كردني بايؤلؤذيانةي رِؤلَي ذن لةطةلَ سروشتدا، وةك ترسيَكي هةرِةمةكيانة بةرثايان كردووة، بةلاَم لةلايةن كةلتورة بالاَ دةستةكانةوة كراوة بة ترسيَكي بةهانة دار و ثرؤطرام كراو، و ناكؤكيو طوص ثيَنةدان و ثةيوةنديو جيابونةوةو ئالودةو دذايةتييةك لة هةلَويَستي طشتيدا رِويدا كةلةو سةرةوة بو بةهؤي نةهيَشتنةوةي ئامادةيي ذنان و لاداني ئيحتيواكردني لةناو سةنتةر بةنديي ثياوداو، بةريَوةبردني بةضةند ئيرادةيةكي زالَ كة ئامؤذطاري و طوتارةكان بؤي دياري دةكةن. ئةوةبو لة ضاخةكاني ناوةرِاست دا لة رؤذئاوا بزوتنةوةي لاهوتي و بالاَدةستيةكاني ئةو دةركةوتن، ئةو بزوتنةوةيةش ثشتطيري لةوبؤضونانةي دةربارةي ذنان دةكرد كة بونةوةريَكي ثيس و خراثةكاربن. نوسينةكاني ثياوة ئاينيةكان ذنيان بة (كريَطرتةي شةيتان) دانا. يان بةتةلَةزمبازيَك كة جادوي رِةش بكات، يان بكوذو جنؤكة بيَت و سيحر لة ثياوان بكات و بيانكوذيَت، يان قةلاَو شارةكان ئاطر بدات و بةتوانا بيَسنورةكاني خؤي ثةتاو كارةسات بلاَو بكاتةوة.

ئةم بؤضوني (شاعت) ة خؤي طرت و ترسيَكي دةمارطيريانةي ترسناكي وا لة ذنان بلاَو بؤوة، كةبةسةر زؤربةي ئةدةب و هونةرو فةلسةفةي بةرهةمي كةلتوري رؤذئاواييدا زالَ بو، زؤربةشيان ثشتيان بة ئةفسانةكاني طريك و رؤمان دةبةست و سةرضاوةكانيان دةبردةوة سةر ئةوان، بةتايبةتيش بؤسةر ئةو نةزعة فيساطؤرسيةي كة هةر دذايةتيي ذناني دةكرد، ئةمة جطة لة كارتيَكةرةكاني ئايني جولةكةو رِيَو رةسمة نهيَنيةكاني (قابال) تا دةطات بة تيَزة لاهوتية فةلَةييةكان و هةلَويَستي طومانكارانةي كلَيَسا كةلة ضاخة ناوينةكاندا طةشتبوة ئاستي ئةوةي زؤربةي بةرهةمة لاهوتيةكان بكةن بة تاوانبار، و بة ئامؤذطاريو طوتاري ئايني بانطةشةي ئةم كارةيان دةكرد. كةضي دؤزينةوةي ضاث و ضاثكردن هةلي بلاَو بونةوةو ثةرةسةندني ثتري بؤ ئةم جؤرة هزرة رِةخساند. ئةمةش واي كرد كة هةلَويَستةكاني نةيار بة ذنان قولَتر ببنةوة، بةتايبةتيش لةو ناوةندانةدا كةلة ذيَر كاريطةريي بونيادي باوكسالاريانةي جولةكةدا بون.

كتيَبي (جينؤفؤبيا-يان ترس لة ذنان) سالَي 1970 لة ثاريس بة ثيَنوسي (و. لَدريَر) بلاَو بؤوة. ئةم كتيَبة لة هةنديَكي لاثةرِةكانيدا باس لة كؤمةلَة هةلَويَستيَك دةكات كةلة ضاخي رؤمانسيدا باوبوو تيَيدا رِيَز لة ذنان دةطيراو بة ثيرؤز سةير دةكران، ميَينةيي هةميشةيي (ئةبةدي) سروشي بة زؤر داهيَنةرو شاعيري مةزني وةك (دانتي، و لامارتين، و طؤتة) بةخشيبو، تةنانةت طؤتة دةلَيَت (ئةوة ميَينةيي هةميةشةيية بةرةو بةرزي بلَندمان دةكاتةوة) بلاَو بونةوةي ئةبستمؤلؤذيا لة رِيَطةي ضاثةوة يارمةتي بلاَو بونةوةي ئةو ترسةي دا لة ذنان هةبو، ضونكة زؤر كةس توانيان سةيري ئةفسانة كؤنةكان و كتيَبة لاهوتية توند رِةوةكان و ئةو كارة ئةدةبيانةش بكةن كة دذايةتي و رِقيان بةرامبةر بة رِةطةزي مرؤيي و بةتايبةتيش ذنان هةبوو، وةك كارةكاني (ماركيز دي ساد) لةوةدةضص ئةفسانةي (ميديا) ئةو ذنةي كة كورِةكاني خؤي دةكوذص، نمونةي ئةو دايكة درِندةيةبص كة (ئةكالي) ي خواوةندي هيندؤسي (دايكي ذيان) رِوبةرِوي دةبيَتةوة، و بةردةواميي ميديا، بةردةواميي بلاَو بونةوةي ضاوة قولَةو برسيَتي و شةرِة، ئةفسانةي ذناني ئةمازؤنيش لة ثالَ ميدياوة، ئةوةية ئةمانيش طؤشتي مرؤظ دةخؤن.

ئةم ترس و هيَماو ئارةزووي نةهيَشتن و بنةبرِكردني ذنانة بةسةر زؤر ضاخدا بالَي كيَشا، لة ضاخة ناوينة تاريكةكانةوة دةست ثيَدةكات و بة كؤتايي هاتني سةدةي بيست كؤتايي نايةت.

فةلسةفةي رؤذئاوايي ثياوي لة نمونةي مرؤظي (ئةثؤلؤيي هةتاويي) دا ثيَشكةش كرد. واتة داية ثالَ (ئةثؤلؤ) ي عةقلاَني و رِون، بةلاَم ذني داية ثالَ (ديؤنيسيؤس) ي ثةيوةنديدار بة ضيَذو غةريزةو زالَيي نةستةوة.

بة زؤربوني ئةو كارة ئةدةبي و هونةريانةي كة ويَنةي شةيتانيانةي ترسناكي ذن دةضةسثيَنن، ترسي رؤذ ئاوا لة ذن زؤرتر بو. بةلاَم رؤذئاوايي لة ترس و نيطةرانييةكدا مايةوة كة ترس و ئارةزوو تاوي دةدان، ضونكة ذنان بةثلةي يةكةم ليَرةدا ويَستطةي خواست و ئارةزووي ثياوانن و هةر ذنان دةتوانن ثياوةتيو هيَزي سيَكسي ثياوان جلَةو بكةن. بةو مانايةي ئةوان (واتة ذن) لة هةمان كاتدا خوازراوو ترسيَنةريشن، ئةمةش هاني بلاَو بونةوةي دةق و ئةدةبياتيَك دةدات كة بيرؤكةي درِندةيي ذن و تواناي ذن بؤ تيَكداني ئةو ثياوانة دةضةسثيَنص كة دةكةونة ذيَر كاريطةريي سيحرو هيَزة سروشتية تيَكدةرةكانيانةوة.

كارة ئةدةبيةكاني ضاخةكاني ناوةرِاست رِةوشي، مةترسي داري ميَينةيان لةسةر ئةو ثيَطةية وروذاند كة ذن دةستي لةطةلَ سروشتدا تيَكةلَةو لة رِيَطةي سيحرو ثةيوةندي بةستني نهيَني بةهيَزةكاني سروشتةوة نهيَنيةكاني ذيان و مردن و ضاكبونةوة دةزانن، لةمةياندا ثشت بة نمونةي (حةواي ناو تةورات) دةبةستن كة بؤ هةلَخةلَةتاندني ئادةم بةبةري داريَكي حةرامكراو هاوكاري ماريَكي كرد، يان ثشت بة باندؤراي طريكي دةبةستن كة لةو كاتةوةي سةري طؤزةكةي لاداوة طوناهو خراثةكاري و ثةتا هةمو جيهاني طرتؤتةوة.

 زؤري نوسةران و هةنديَكي فةيلةسوفةكان نيازيان بة طةرِان هةبوة بةدواي هؤكارةكاني ئةو بةلاَو طرفت و كارةساتانةي كة مرؤظايةتييان طرتؤتةوة، سةرةتاي ئةو بةلاَيانة لة دةست داني بةهةشتة، بؤيان دةركةوتوة كة ئةو خؤشةويست و ترسناكة، ئةو رِةقيب و دوذمنة (ذن) ئةو بونةوةرةية تاواني هةمو ئةو بةلاَيانةي دةكةويَتة سةرشان.

ثاشان كارة ئةدةبيو نوسينةكاني قةشة ناسراوةكاني وةك قةشة ئؤطستين، و قةشة ئةمبرؤسيؤس، و كارةكاني تةرتؤليان و رِيَو رِةسمةكاني قةشة تؤماي ئةكويني و زؤريتر بةدواي يةكدا هاتن، كة بؤ ضةندان سةدة بةسةر هزري رؤذئاوادا زالَ بون.

 هةموو ئةو كارو تويَذينةوة رؤذئاواييانةش كةلةسةر ئةفسانة كران كةوتنة ذيَر كاريطةريي ئةم كةلةثورة طةورةيةي دذ بة ذنان. لةويَوة داستان و ئةفسانةكان بةثيَي دةستهات و تةقليدةكاني ئةم كةلةثوورة كةلَةكةبوةي دذايةتيي سةرسةختي ذنان و بةتاوانبار سةيركردنةيان بوة.

ئةم طريمانة بةرةو ئةوةمان دةبات كة بلَيَين زؤري ئةو دةستهات و بؤضونانةي ليَكؤلَينةوةي سةر ئةفسانة مرؤييةكانيان ثيَكراوة، بةشيَوةيةك كةوتونةتة ذيَر كاريطةريي دياردةي جينؤفؤبياوة. تةنانةت ليَكؤلَةرةوة عةرةبةكاني بواري كةلةثورو ئةفسانةو داستان، كةلةكةلةثوري مياندوئاويان كؤلَيوةتةوة، ئةوانيش بة شيَوةيةكي طشتي ثشتيان بة ضةند سةرضاوةيةك بةستوة كة خلَتةي جينؤفؤبياو توند رِةويي جولةكةو لاهوتي فةلَةييان سةبارةت بة ذنان تيَداية. بة تايبةتيش لةبةرهةمةكاني ضاخي رِيَنيسانس و ثاشتردا كة بابةتي (كؤتايي- قيامةت) سةرمةشقي بيريارو ئةديباني بووة. ئةمةش واي لةو نوسةرانة كردوة كة بوني باري ترسيَك لة شةيتان رِابطةينن بؤية ضةند ليَكؤلَينةوةيةك دةركةوتن هةر لةسةر ئيبليس بون، لةمانةشدا ذن هةروةك سيخورِي هةميشةيي شةيتان دةركةوت و هونةري شيَوةكاريش هةروا ويَنةي كيَشا. رؤمان و ضيرؤكةكانيش بةشيَوةيةكي ثوضطةرايي دريَذدادرِ كةوتنة طيَرِانةوةي خراثةكاري و درِندةييةكاني، بةبص ئةوةي كة كةس ئةوةي بةبيردا بيَت كة ئةوان خؤيان لةطةلَ ذندا لةو خراثةكاريةدا بةشدارن، ئةوانن لةطةلَ ذندا لة رِيَطةي خؤشةويستي و نزيك كةوتنةوةو خزمايةتيةوة دريَذة بةم جيهانة دةدةن، نةك لة رِيَطةي ويَرانكاريةوة.

 (ئينؤمائيليش :- طةردون لة جةستةي تيامات دروست كراوة)

 (ئينؤ مائيليش- يان داستاني خةليقةي بابلي) كة يةكيَكة لة طرنطترين داستانةكاني خةليقةت، دةلاَ طةردون لة جةستةي يةكةم دايك (تيامات) دروست بوة كة خانمي ئاو سويَرة ثاراوةكان بوة. ئةم داستانة لةطةلَ زؤر ئةفسانةي طةلاني تردا هاوبةشة، لةوانةي كة كةلتورة بةراييةكةيان لة سةر بيرؤكةي بوني كةسيَتي (يةكةم دايك) ةو ئةوكةسيَتية لةو ئاوة ئةزةليةدا دةبينن كة يةكةم هةنطاوي ثيَكهاتن و دروست بون لة شيَوان و ناكؤتايي بوني ئةوةوة دةست ثيَدةكات و ئامادةييةكي نيَرينةيي تةواوكةريش بةشداري لة ثرؤسةي دةركةوتنةكةدا دةكات.

 بة تيَثةرِبوني كات و بةدواي يةكدا هاتني وةضةكاندا كؤمةلَة ململانةيةكي سةخت و خويَناوي بؤ رِوخاندني سةروةريي دايك و لةكارلاداني نويَنةرةكاني لة شويَنة باشةكان دةست ثيَدةكات، كورِو وةضة نيَرينةكان ئةم ململانة سةخت و ترسناكانة بةرِيَوة دةبةن، ئةوانةي حةز دةكةن جلَةوي دةستةلاَتي جيهانة كؤنةكة بطرنة دةست.

طةيشتن بة هةرِةمي دةستةلاَتيش لاي ئةمانة بة تاكة شيَوازيَك نابص، بةلَكو ئامرازو شيَوازةكان جؤراوجؤرن، وةك تؤمةت ثيَكردني داية طةورة، يان نانةوةو دروست كردني تةلَةزطة بؤ ذن، يان جارِ داني ململانةيةكي خويَناوي رِاستةوخؤ كة وا لة دايكةيةكةمةكان بكات ثاشةكشة بكةنة ثشتي ثةردةي ديمةنةكانةوةو لة ئامادةيية كاراكةياندا نةيانهَلَن، تاويَك دان بة رِؤلَياندا نانرص، و تاويَكي تر لة ناو خولطةي بالاَ دةستي ئةوي تردا، ئةوي زالَدا، باسي دةكرص.

بةمةش ضاخةكاني دايكسالاري تيَكشكان. ثاش ديار نةماني ئةو كةلتوريَك دةركةوت لة خؤويستيدا توندرِةو بو، تاكرِةو بو. خةسلَةتي (سلبيبون) ي دةداية ثالَ هةر شتيَك كةلةلاي كةسيَتية ئةفسانةييو ئةدةبيةكان، يان لة دةقةكاني هونةري ميلليدا نويَنةرايةتي ميَينةيي كردباية. ئةمةش وا دةخوازيَت كة هةر حوكميَك لة ذيَر فشاري ئةم كاريطةرييانةدا درابيَت ثيَويست بكات ثيَيدا بضينةوةو هةلَسةنطاندني بؤ بكةين.

*داستاني ئينؤمائيليش دةلاَ جيهان لة جةستةي تيامات ثيَكهاتوة، ثاش ئةوةي كة كوشتويانة لة ئةندامةكاني لةشي ئةو، شويَنةكاني طةردون دروست كراوة. ئةو ئةفسانةية كةلة حةوت ثليَت ثيَكهاتوة، ئامادةيي تيامات سصبةش لة ضوار بةشي ثيَكدةهيَنص.

بيرؤكةي ئةفسانةكاني ئةفراندني طةردون (Cosmogony) لةسةر بابةتي كؤزمؤطرافيا، واتة لةسةر جوطرافياي طةردوني رِادةوةستص، ئةو جوطرافيايةي كةلة ئةندامةكاني جةستةي مرؤظدا تةماهي دةكات و جةستة لةزةمةني رِةهادا دةبيَتة ناوةندي هةموو جولَةو تيشكدانةوةو نوص بونةوةيةك. بةثيَي ئةم بيرؤكةيةش ماناي واية ناوضةكاني طةردون لة ئةنداماني جةستة داتاشراون هةر ئةندامةو بةثيَي ئةركي خؤي، ولةسةر بنةماي ثةيوةندية ئةزةليةكةي نيَوان ميَينةو سروشت. بةيتة شيعريية بةراييةكاني داستاني ئينؤمائيليش ثةنجة بؤ بوني رِةطةزيَكي يةكةمي دريَذ دةكةن كة ئةويش (ئابسو) ة، واتة ئةشكةوتي ئاوة شيرينةكانة، واتة ئاوي ذيَر زةويية، لةطةلَ رِةطةزيَكي تردا كة ئةويش (تيامات-ئاوة سويَرةكانة) و رِضةكاني ذياني ليَهةلَدةقولاَ. بة تيَكةلَبوني ئاوةسويَرةكان (تيامات) و ئاوة شيرينةكان (ئابسو) تةميَكي ئاوي دروست دةبص، ثيَي دةوترص (مةمؤ) كة قةبارةيةكي هيوليي نادياريكراوو ناجيَطيرة. رِةنطة لة تيَكةلَبوني ميَينةيي (تيامات) و نيَرينةيي (ئابسو) باريَك لة ئارامطرتني هةميشةيي و بيَدةنطي زالَ هاتبيَتة ئاراوةو ثيَش ئةوةي هةرشتيَكي تريان لي دروست بوبص، يان يةكيَكيان لةوي تريان جيابوبيَتةوة، ئةو بارة ماوةيةكي زؤر دريَذةي كيَشا بص. ثاش ماوةيةك ئةم ئاوانة شيَوان و هةلَضون و باريَكي زاوزص دةركةوت و لة تيَكةلَبوني دوو ئاوةكةوة دوو بونةوةرة نويَيةكةي وةضةي ئاو دروست بون (لاخةمؤ) و (لاخامؤ) . بة لةدايكبوني ئةم دووانة ئاوةكان شيَوان ئةمجا ضةندان باري يةك لةدواي يةكي ئاراميو هةلَضون و خامؤشي و بةريةككةتنيان بةخؤيانةوة بيني، و لة ثاش قؤناغيَكي ئارامي ترو دةركةوتني جيَطيريي رِةها، لة يةكطرتني لاخامؤو لاخةمؤ (ئةنشارو كيشار) لة دايك بون و لة ثاش ضةندان سالَي بيَشومار ئةم دوانةش لة خواوةندي بابليي ثةرستراو كورِيَكيان بو، ناويان نا (ئانو) و بو بة ثاشاي ئاسمان و ئةويش كورِيَكي بو كة (ئييا) ية، يان (ئينكي) يي خواوةنديي حيكمةت و مةعريفةو ئاوي شيرينة.

كاتيَك كة بةم شيَوةية كورِو كورِةزاكان زؤربون، ثيَويستي كرد ثشيَوييةك لةباري دروستبونة سةرةتاييةكةدا رِوبدات و ضالاكي و جولَةي ئةو طةنجانة لةبةرامبةر جيَطيريي و رِةهاي ئاوة ئةزةليةكان بكةونةكار.

ئةوةبوو ئةو لاوانة ئاذاوةيةكيان دؤزيةوةو بة ضالاكيةكةي خؤيان ئاشوبيَكيان لي نايةوةو روناكي و بشيَويان خستة ناو ئةوجيهانة ئارام و خامؤشة كؤنةكةوة كة (ئابسوو تيامات) تيَيدا ئاراميان طرتبو.

لة ئةنجامي ناكؤكي نيَوان هةردو بارةكةي ئارامي و بشيَوييةوة، يةكةم ململانةي نيَوان وةضةكان ثةيدا بو، وةضةي باوكاني جيَنشين و ئارامطرتو، لةطةلَ وةضةي ضالاك و نائارام. ئةمةش ئابسوي بيَزار كرد، بؤية بة تورِييةوة كةوتة خؤي بؤ جلَةوكردني هةلَويَستةكةو طةرِاندنةوةي شكؤ بؤ جيهانة كؤنةكةي خؤي، ثاش ئةوةي لاوان هيَزيَكي نوص ضوة طيانيان و شكؤيةكيان بةدةستهيَنا كة ماوةيةكي زؤر هةربؤ (ئابسؤ) ي باوك و (تيامات) ي دايك قؤرخ بو، خستيانة بةر هةرِةشة. قةسيدةكة دةلاَ ئابسؤي باوك مةمؤي رِاويَذكاريي خؤيي بانط كردووةو بةيةكةوة ضون بؤلاي (تيامات) ي داية طةورة بؤ ئةوةي سةبارةت بة رِؤلَة بيَزاركةرةكانيان رِاويَذي ثص بكةن.

ئابسو وتي :- لةبةر ئةوةي ئةوان بيَزاريان كردوم و ثشوويان نةهيَشتوم منيش دةمةوص قةلاضؤيان بكةم و جولَةيان لي ببرِم بؤ ئةوةي ئاراميةك بيَنمة ئاراوة خةومان ليَبكةوص. بةمشيَوةية ئةفسانةكة بةهانةيةك بؤ باوكةكة دروست دةكات كة ئارةزو بكات كورِةكاني لةناو ببات، ئةو كورِانةي كةوتونةتة هةلَطةرِانةوة لة دةستةلاَتةكةي و بة ئاذاوةطيَرِي و بزيَويةكةيان ريَزي ليَناطرن و لة جيهانيَكي زيندوو بزؤك و نويَبوةوةدان، بةهانةكة بيَماناو قايلكار ديَتة ثيَشضاو. يةكةم دايكيش (تيامات) ئةو ثةرِي تورِ بون تورِة دةبيَت و داخي ناو دلَي تةنطي خؤي هةلَدةرِذص و دةقيذيَنيَتة ميَردةكةي

-ئةوانة بؤخؤمان دروستمان كردون، بؤضي قةلاضؤيان بكةين، بؤضي ئةوانة بكوذين كة خؤمان ذيانمان ثص بةخشيون؟ ئةطةر بيَزاريشمان بكةن ئيَمة دةبص نةرم بين لةطةلَيان.

بةم لؤذيكة دايكاتية بةسؤزو عةقلاَنيةو بةم هاوارة ميَينةييةي دذ بة لؤذيكي مةرط و كوشتن يةكةم تيَرِامان و يةكةم ثرسيار لة ثيَناوي ذيان و بةردةواميي ذياندا بةرزكرايةوة. (بؤضي لةثيَناوي ئاسودةيي و دةستةلاَتي خؤماندا رِؤلَةكان قةلاَضؤ بكةين؟) لةم ضركة ساتة ئةفسانةييةدا كة وةرضةرخانيَك لة هةلَويَستي دايكايةتيدا دةنويَنص، ناكؤكيي يةكةم دةركةوت رِةطي ململانةيةكي نهيَني دةركةوت لة نيَوان ئةو ميَينةي رِؤلَةكاني خستؤتةوةو ئةو باوكةي كة لةوة دةترسص رِؤلَةكان ليَي هةلَبطةرِيَنةوة. رِؤلَةكان زيندةطانيي ميَينة دةنويَنن، ئةويش لة ثيَناوي بةردةوامي ذياندا ثشتيوانيان ليَدةكات. باوكيش نيازي كوشتني هةية، بةبيانوي ثاراستني هيَمني و ئارامي و لة ثيَناوي دةستةلاَتدا.

ئابسو طويَي بة تانوتةكةي تيامات نةداو بةبيانوي طةرِاندنةوةي ئارامي بؤ شويَنة بالاَكان برِياري دا دريَذة بةقةلاَضؤكردني وةضةي خؤي بدات. ئةمةش ماناي ئارةزوي ئابسوة بؤ لة رِةط دةرهيَناني هةر جولَةو كردةيةك. بؤ وةستاندني هةر طؤرِان و وةرضةرخانيَك لةو بارة سةرةتايية سستةي كة ئارامي طرتوة، بؤية كةوتة جيَبةجيَكردني ثلانةكةي بؤ ثاراستني عةرش و دةستةلاَتي خؤي بؤ ئةوةي وةك فةرمانرِةواي ئاوة ئةزةليةكان بميَنيَتةوة.

بة رِيَطايةكي نارِون كة ئةفسانةكة رِوني كردؤتةوة، كورِةكان دةزانن باوكةكة نيازي ضيةو بةثلانةكةي دةزانن كة بؤ كوشتني ئةواني داناوة، بؤية برِيار دةدةن رِوبةرِوي ببنةوة.

كورِةكان لة كةسيَتي (ئييا) ي خواي مةعريفةو حيكمةتدا ئارةزوي بةدةستهيَناني دةستةلاَت دةبينن، بؤية هيَزيَكي واي تيَدا دروست دةكةن كة بتوانيَت بةهؤيةوة رِوبةرِوي هيَزو سةختيةكةي باوك ببيَتةوة.

ئيياش دص ئةو دوعا سيحرية دةخويَنص كة بةهؤيةوة براكاني ناهيَلَيَت و جولَةي ئابسوي باوكيشي ثةك دةخات. كاتيَك كة ئابسو خؤي دةداتة بةر ئةو خةوة قولَةي كة دوعاكةي ئييا ليَيخستووة، وةك مردوي ليَديَت، ئيياش تاج و كةشكةشةي خواوةندييةكةي لي دةكاتةوةو دةيانكاتة سةروبةري خؤي و ئةمجا دةيكوذص. جلَةوي دةستةلاَتي بةسةر ئةشكةوتي ئاوة شيرينةكاندا دةكيَشص و مالَي لةسةر دروست دةكات و جارِ دةدات كة جلَةوي دابةش كردني ضارةنوسي ئاوةكاني خستؤتة ذيَر دةستةلاَتي خؤي و حيكمةتي خؤي.

ئةم يةكةم سةربردةي خويَناويية لة ئةفسانةي خةليقةتدا، يةكةم تاواني كوشتني باوكي ناو ئةفسانة عيَراقية كؤنةكانة، بةلاَم وةك رِيَبازي فرؤيدي بؤ ئةوة رِوينةداوة كة كورِ خؤي بةتةنيا سؤزو خؤشةويستي دايكي ببات بؤ خؤي، بةلَكو بؤ مةبةستيَكي تر كراوة، ئةويش طةشتنة بةدةستةلاَت.

كاتيَك خواوةندي (ئييا) كورِيَكي دةبص و كورِةكةشي خواوةندي (مةردؤخ) ي فرةتواناو هيَز دةبص، مةردؤخي خواوةندي لاو حةز دةكات سةر كيَشييةك بكات بؤ ئةوةي ثليَتي ضارةنوسةكان بةدةست بهيَنيَت، ئةو ثليَتة واي ليَدةكات دةستةلاَتي هةمو جيهان بةدةستةوة بطرص.

ليَرةدا ئةفسانةكة دةلاَ كاتيَك كة خواوةندة كؤنةكان لةوةترسان بة ئارةزوي بكوذيَكي ترلة كورِةكاني خؤيان ثلةو ثايةيان كةوتبيَتة بةر هةرِةشة. لةلاي تيمات كؤبونةتةوةو كةوتونةتة هاندان و وروذاندني ئةو بؤ ئةوةي تؤلَة لة بكوذاني (ئابسو) ي ميَردي بكاتةوةو ثيَيان وتوة:-

-تؤ بةرامبةر بةو تاوانة بيَدةنط بويت و دةبص تؤلَة لة بكوذان بكةيتةوة.

بةثيَي هؤكارو لؤذيكي رِوداوةكان من وا دةزانم كة دةست و ثيَوةندةكاني مةردؤخ بون ئةو رِؤلَةيان بينيوة بؤ هةولَدان بؤ تورِةكردني دايك و هانداني بؤ رِاطةياندني شةرِ لة دذي ئةو كورِانةي كة ئابسوي باوكيان كوشتوة، بؤ ئةوةي مةردؤخ بةهانةو ثالَنةريَك بدؤزيَتةوة بؤ ئةوةي هةرضي دةستةلاَتيَك لة دةستي ئةم دايكةداية كة هةموياني هيَناوةتة بون، ليَي بسةنص.

دةقةكة دةلاَ كاتيَك تيامات سةيري كردووة كورِةكاني هةلَضون و هةلَطةرِانةوةيان زؤربوةو ئارةزوي دةستةلاَت دةكةن، تورِةبوةو هةلَضوة، هاتوة بةسةر كردايةتي خواوةندي (كةنكؤ) ، واتة ئةو خواوةندةي كةلةثاش كوشتني ئابسوةوة بةميَردي خؤيي هةلَبذارد، سوثايةكي ترسناكي لة مارو دوثشك و مةسخةكان دروست كرد. ثليَتي ضارةنوسةكاني بة سنطي كةنكؤوة هةلَواسي، بؤ ئةوةي دةستةلاَتي رِةهاي ثص ببةخشيَت و بتوانيَت (تيامات) خؤي و دةستةلاَتة ئاويةكانيشي بثاريَزيَت.

هةولَةكاني مةردوخيش بؤ ئةوة بون لةناو جيهاني سنورداري خواوةندة كؤنةكاندا دةست بةسةر هةمو شتيَكدا بطرص، بؤية زؤر بة كارامانة ياريةكةي بةرِيَوة برد. هات بة لاوة كةللة طةرمةكاني وت تيامات نيازي واية شةرِي ئيَوة بكات ئةوانيش (ئييا) ي باوكي خؤكوذيان نارد رِوبةرِوي ببيَتةوة، كةضي بة ترسةوة طةرِايةوة، لة تورِةيي و سوثا ترسناكةكةي ترسا ئةمجا ئانوو يان بؤ نارد، ئةويش كةطةرِايةوة زيرِةي كردبو، تواناي رِوبةرِوبونةوةي نةبو.

ليَرةدا مةردؤخي خاوةن تواناي بيَويَنة ديَتة ثيَشةوةو ئةو ثيَشنيارة ثةسةند دةكات كة ثيَي دةلَيَن سةركردايةتي سوثايةك بكات بؤ شةرِ كردن لة دذي تيامات كة خؤي و ميَردةكةي بةهؤي ثليَتي ضارةنوسةكانةوة حوكمي جيهان دةكةن. مةردؤخ مةرجي ئةوةيان لةطةلَ دةكات ثيَشةكي هةمو ئيمتيازيَك و دةستةلاَتيَكي ثادشايي ناوازةي بدةنص و ثليَتي ضارةنوسةكانيش بؤ خؤي ببات. بؤ ئةوةي ببيَت بةسةرؤكي جيهان. ئةوانيش هيَندةيان ثيَكرا (ئةنشار) يان لة شكؤ داريةكةي دابةزاندو دةستةلاَتةكةيان بةخشي بة مةردؤخ و مةردؤخيش رِوي لةشةرِي تيامات و كةنكؤي ميَردي كرد، و بة تياماتي وت :-

-بؤضي كةنكؤت لة ثايةي خواوةندي بيَويَنةدا داناوةو لة دذي (ئةنشار) ي باوكم ئةوت كردوة بة ميَردي خؤت؟ خؤت بؤ شةرِي من ئامادة بكة، تؤ ذيانمانت هيَناوةتة لةرزة.

بةمشيَوةية مةردؤخ ئارةزووي كوشتني لة (ئييا) ي باوكيةوة بة ميرات وةرطرت. ئييا، ئابسوي يةكةم باوكي كوشت و ئةويش يةكةم دايكي كوشت كة سةردةميَكي زؤر جلَةوي دةستةلاَتي بالاَي بة دةستةوة بوة، ئةفسانةكة نالاَ ئةو سةردةمة ضةند بوة، بةلاَم ماوةي تةمةني ضةند وةضةيةك دريَذةي كيَشاوة ثاش ئةوةي مةردؤخ سةركةوت و كةنكؤي زينداني كردو ثليَتي ضارةنوسةكاني ليَسةند، جيهاني رِيَكخست و سيستمي ئاسمان و ئةستيَرةو رؤذ و مانط و سالَي داناو رِؤلَي خؤرو مانط و ئةستيَرةكاني دابةشكردو ئةو كردة طةورةيةي بةرامبةر بة دايك ئةنجام داو تؤرِيَكي طةورةي فرِيَداية سةري و بةستيةوةو لةشي كرد بة دوو كةرتةوة. نيوةي يةكةمي كرد بة سةقفي ئاسمانةكان و نيوةي دووةمي كرد بة زةوييةك كة ئاوةكاني ذيَر زةوييي ثيَداثؤشي لة ليكةكةشي بةفرو بةستةلَةك و هةوروباراني دروست كرد، و سةريشي دارِشتةوةو شاخ و طردةكاني ليَ دروستكرد، ضاوي رِاستي كرد بة ديجلةو ضاوي ضةثيشي كرد بة فورات. هةردو مةمكي كرد بة طردو سةرطؤكاني كرد بة كاني، ثاشان زةويي ضةسثاندو ثرِ ناوكرؤكي تياماتي كرد لةطلَ بؤ ئةوةي بةيةكجاري مردنةكةي مسؤطةر بكات و جاريَكي تر هةلَنةسيَتةوةو مةردؤخ دةستةلاَتةكةي بؤ خؤي ببات.

ئةمجا خواوةندي كاملَي (ئييا) كة (كةنكؤ) ي بةجةمسةري خراثةكاريي نيَوان خواوةندةكان دةزاني. هات لة خويَنةكةي كةنكؤ حيكمةتي وةرطرت و لةطةلَ طلَدا تيَكةلَي كرد، مرؤظي لي دروست كرد، ئييا ئةم كارةي بةفرماني (نةنتؤ-يان-مامي) ي دايةي ئةفريَنةر ئةنجامدا. ئةو داواي ليَكردبو حةوت جوت خشت دروست بكات، لة يةك كاتدا حةوتيان بكات بة مص و حةوتيان بكات بة نيَر. بةمشيَوةية لة خةيالَي بابليدا مرؤظ لة خويَني خواوةنديَكي خراثةكارو لة طلَي زةوي دروست كرا، و لةيةك كاتيشدا ذن و ثياو بةيةكةوة دروست كران و كة ئةمةش تةواو بو (مامي) برِياري ضارةنوسي هةردووكياني دةركرد.

4-بةمشيَوةية طةردون لة جةستةي تياماتي دايكة طةردونيةوة دةركةوتوة، مرؤظيش لة خويَني (كةنكؤ) ي ميَردي و طلَيئةوخاكةوة ثةيدا بووة كةلة ثاش ثةرتبوني جةستةيتياماتةوة دروست بووة، لةمةوة ئةو مرؤظة دةركةوت كةلة طلَةوة جةستةو، لة خويَنيخواوةنديَكي كوذراوةوة رِوحيان ثيَبةخشي. ئةمةش ئةو شتةيةكةمؤركيهةلَة طةرِيي هةتا هةتاييبة مرؤظةوة دةلكيَنص. ديارة مةبةست لة هةلَةطةرِييشةرِة، نةك ئةو هةلَةطةرِييي خؤشةويستييةي كةئادةم وحةوا كرديان، ضونكة كةنكؤ سةركردةيةكيسوثايروحةكان بوو (تيامات) خولقاندبوي و هةلَةطرِيي شةرِةكةي ئةويش لةطةلَ هةلَةطةرِيي ناو تةورات ناكؤكة، مةطةر وادابنيَين كة بة تيَرِوانيني وةضةي خواوةندة لاوةكان ئةوانةي ضاويان برِيبوة دةسةلاَت شوكردني تيامات بة كةنكؤ هةلَطةرِييةكةية.

لةبةر ئةوةي مرؤظ لة تيَكةلَ كردني طلَي زةويو خويَني خواوةنديَكي هةلَةطةرِةوة هاتوة، لة ناخيدا ثةشيَوييةكيهةميشةيي و نيطةرانييةك دروست بووة، بةجيَي ناهيَلَن. لةناوئةوانداململانةيةكيدريَذخايةن لةنيَوان فةوتان و نةمري و لة نيَوان ميَينةيي و نيَرينةييدا دروست بووة، بةم تؤوة ناكؤكةي كة جةمسةرة هاودذةكاني تيَدايةو لةناو ناخي بونةوةري مرؤييدا جيَطير بوة، سةرهةلَداني ئارةزوي خؤشةويستيو ذيان و ململانةي خؤشةويستي و حةزو بيَزراندن و نزيك بونةوةو دابرِان و ديدارو جيابونةوةو ئالودةيي و رِق وترس. هةمويان تا رؤذطاري ئةمرِؤو تا ئيَستا ثةيوةندية مرؤييةكاني نيَوان ثياوو ذن جلَةودةكةن.

5-لةمةوة كة رِابورد دةردةكةوص كة كوذراني يةكةم باوك (ئابسو) لةلايةن كورِةوة، بة هانداني ئارةزوو كردني دايك نةبووةو بةنيازي بةدةستهيَنانيئةودةسةلاَتة بووة كةبةسةر هةموو سؤزو ثةيوةستيَكدا زالَ دةبص و وا لة كورِ دةكات دةستي بضيَتة خويَنيباوكيو باوكيش ثلانيتيَكشكاندني كورِةكاني دابنيَت، كةهةردوكيان لةرِةطةزيَكن و ململانةكة لةثيَناوي ثلةوثايةي كؤشكةكةدادةبص.

دةستةلاَت لةم ئةفسانةيةدا طرص و سةرةداوي هةمووو ململانةكانةو بةدريَذايي هةموو سةردةمةكانيش طريَي ململانةكاني مرؤظايةتي دةبص.

ئةطةر بطةرِيَينةوة بؤهةلَويَستي (ئابسو) ي يةكةم باوك دةبينين تةنها بةبؤضوني خؤيكاردةكات، ئةوةتا طرنطي بة ئةوبؤضونةي (تيامات) نادات كة قايل نةبوو كورِةكان بكوذريَن و قيذاني بةرِويدا :-

-بؤضي ئةوانة قةلاضؤ بكةين كة خؤمان هيَناومانةتة دنياوة؟

ئابسوش هيَندة ئارةزووي لة دةستةلاَت هةبوو، دةبو ثلانةكةي جيَبةجص بكات، ضونكة ئةو كورِوكورِةزةكانيشي بةيةكةم جؤري مولَكيةتي خؤي دةزانص، واتة مرؤظ مولَكي مرؤظي تربص، بؤية مافي ئةوةشي هةبوو برِياري ئةوة بدات ضارةنوسيان مردن بص، ضونكة ثليَتي ضارةنوسةكانيشي هةية، بؤيةكةئةو حوكمة ضارةنوسسازة بةسةروةضةكاني خؤيدا دةدات ئةوة بةلَطةيةكي رِونة لةسةر ئةوةي كةذيان و ئيرادةي ئةوانيشي لةدةست داية. بةومانايةي كة ئةوانيشي لة ثلةي-شت-دا داناوة، كؤيلةي ئةون، مافي نةهيَشتنياني هةية. واتة ئةوان-ئةويديكةي نةيار-ن، هةرِةشةن. لةو ضركةساتةوةي كة دةنطي ذيان فرامؤش كراو، بةرِيَوةبردني دةستةلاَتي مردن دراية دةستي ئابسو، ئيتر قولَي ذيان ثاشةكشةي كرد، دةنطي داية طةورةش نويَنةري قولَي ذيان بو، بؤية نارِةزاييةكاني ئةو طؤرِانيَكي بنةرِةتيي لة هةلَويَستةكةدا نةكرد. كاتيَكيش كةئييا ئةوي كوشت. تيامات كةيلي خةميَكي قولَ بوو، ئازاري سةختي ناكؤكيي كورِةكةيو لة دةستداني ميَردةكةي.

لةوةدا كة كورِة هةلَطةرِاوةكة دةسةلاَتي طرتة دةست و (ميَرد-باوك) ة كةش بوو بة رِابردوو ثةيوةندي دايكةكةش بة ئايندةوة بضرِا ضونكةكورِةكة دذايةتيكردني دةسةلاَتي ئةويشي رِاطةياند. كاتيَك كةكورِةكان زؤربون و ثياوةتييان بةوة كاملَ بوو كة هةريةكةيان هةولَي دةدا دةسةلاَت لة دايك وةربطريَت هةريةكة لاي خؤيةوة بةرثرسياري خؤيلة ئاستيثاراستني كؤشكي دةستةلاَتدا رِادةطةياند بؤدةرباز بون لة بالاَ دةستيةكي مةزني نهيَني و جيَطير، كةلةناو كةسيَتي دايكة خةمبارو بصدةنطةكةي تةنيا كةوت و ناو خةمي خؤي مابوو. وةك ئةوةي كةمانةوةي دايك تاواني باوك كوشتنةكةي (ئييا) بةبيري هةمووان بهيَنيَتةوة.

 (تيامات) يئةفسانةيي دووجار كارةساتي ناثاكيي كورِةكاني بيني :-

جاريَكيان ئةوةبوو كة ئةو قيذةي نارِةزاييةي ئةويان يادنةكةوتةوة كةلةثيَناوي ئايندةي ئةواندا قيذاندي. جاريَكيتريش ئةو قيذةيةي ئةويان فةرامؤش كرد و ثيلانيَكيان بؤ رِيَكخست بؤئةوةي بةهؤيةوة شةرِ لة دذي رِابطةيةنن، ضونكة ئةويش خؤي بؤ تؤلَة سةندنةوةو لةناوداني بكوذي ميَردةكةي سازدابوو، ئةوةشي هةر بة هانداني (ذيَر بةذيَر) ي ئةوان كردبو، بؤئةوةي بتوانن بةيةكجاري دةستةلاَتةكةيي ليَبسةنن، ضونكة هيَشتا ضارةنوسي ئةوان لةذيَر دةستي دةستةلاَتةكةي ئةودا بوو هةرِةشةي هةبو بؤسةريان.

دةركةوتني مةردؤخيخواوةنديبابلي نمونةيي دةركةوتنيشيَوازيَكي نويَيخواوةندة خويَناوية توندو تيذةكان دةنويَنص. ئةو، بةو كارةي كؤمةلَطةي خواوةندةكاني شةرمةزار كرد كةلة كؤمةلَةكةيان هاتةدةرةوةو وتي :-

-هةموو دةستةلاَتةكان ببةخشن بة من، ثليَتيضارةنوسةكانيشم بدةنص، لة (تيامات) دةتانثاريَزم، سوثاكةي قةلاضؤ دةكةم و دةيضةوسيَنمةوة.

بةمشيَوةية دةستةلاَتي يةكةم دايك لادراو خواوةندينيَرةي بةهيَزو بالاَدةست دةركةوت. بوني (تيامات) لة ئةفسانةدا بوني ميَينةيةكي نمونةيي ناو ميَينةكاني ئةفسانة بةرجةستة دةكات. نمونةييةكةي لةوةداية كة ناكؤكيةكاني نيَوان مرؤظي وةك تورِةبون و هةلَضون و سؤزو خؤشةويستي و دايكايةتي بةرجةستة دةكات. ئةم بونة بةشيَوة تةمومذاويةكة ناكؤكيو شةثؤل و كةشة زيانيةكاني ناكؤكيي بةسةردادص، هةرِةشةيةكي بةردةوام بؤسةرئةوذيانة نويَية دروست دةكات كة مةردؤخ هةولَ دةدات بةثيَي تيَرِوانيني نيَرينةيي جياوازي خؤي رِيَكيبخات. وةضةي خواوةندة لاوةكان دوو تاوانيان كردووة، هةردوكيان هيَماي ئةو ململانة هةميشةييةن كةلة ثيَناوي ثلةو ثايةي دةستةلاَتدا لة نيَوان وةضةي باوان و رِؤلَةكان و لة نيَوان نيَرينةيي و

ميَينةيي (مةردؤخ و تيامات) دا هةية (مةردؤخ) لة كؤتاييدا هةستي كردبوو كة (ئييا) ي باوكي كةوتبوة هةلَةيةكي تةكتيكيةوة، ئةو كاتةي كة (ئابسو) ي كوشتبو، وازي لة (تيامات) هيَنا بوو لةثاش ئةو كوشتنةوة خؤي بةتةنها لة دةستةلاَت بةهرةمةند بص. لةوانةبوو نوقلاَنةي مةترسييةكي ميَينةيي وا دروست بكات كةلةوانةبص لة هةر ضركة ساتيَكيداهاتودا بتةقيَتةوة. مةردؤخ دةيزاني كة تيامات لةبةر سروشتي هةميشة هةلَضو، و ناريَكي ئاوة سويَرةكان دةبيَتة هؤي لةدةستداني ئارامي. بؤية مةردؤخ بة كوشتني (تيامات) و ثارضة ثارضة كردني جةستةي و جياكردنةوةي ئةندامةكاني، دةستةلاَتي خؤي ضةسثاندوة، بةلاَم شتيَكي بنةرِةتي لة كةسيَتي خؤي لةدةستداوة ضونكة دةبص لةبةرامبةر بةدةستهيَناني كؤشك و دةستةلاَتدا زؤر لايةني وةك وةفاو سؤزي دايك و كورِي و بةزةيي و خؤشةويستي لةدةستبدات.

نوسةري ئةم ئةفسانةية، كة ثياويَكي بابلي بووة دوو مةسةلةي بنةرِةتي وروذاندووة:-

يةكةم :- تاوانبار كردني تياماتي دايك بة هةولَي تيَكشكاندني رِؤلَةكاني.

دووةم :- ترسي رِؤلَةكان لة مانةوةي تياماتي دايك بة زيندويي، كةلةوانةية ضةند خواوةنديَكي نويَي لة ميَردي دووةمي (كةنكؤ) ببيَت و ئةو كاتة دةستةلاَت لة ضنطي ئةواندا دابنص ضونكة ثليَتي ضارةنوسةكان لاي كةنكؤ بوة.

ئةمجا بؤ ئةوةي كوشتني دووةم دابرِذن، ئةفسانةكة كؤمةلَيَك سيفةتي نارِةواوناشيريني داوةتة ثالَ دايك كة وايان ليَكردووة لة ئةذديها بضيَت، دةلَيَن طواية ئةو مةسخ و مار خةلق دةكات بؤ ئةوةي سيستمي ذياني ئةوان نةهيَلاَ و بشيَويَنص.

بيرؤكةي نوسةري ئةم داستانةش لةطةلَ ئةو طؤشة نيطا نيَرينةييانةدا كؤكة، كة دةلاَ ذناني كيَوي هةبوون طؤشتي مرؤظيان خواردووة، يان ثياويان فرِاندوة، كةضي ئةم دايكة، يةكةم ذنة لة دذي بيرؤكةي كوشتن وةستاوةو لايةنطري ذيان بووة، بةوةي ثشتيواني ليَكردوة.

لةلايةكي ترةوة نوسةري ئةفسانةكة ويستويةتي بلَيَت، ئةو يةكةم دايكةي كة ذيان دةبةخشص، هةر ئةويش حوكمي مردن دةدات، لةبةر ئةوةي بؤ شةرِكردني دذ بة كورِةكاني مةسخ و درِندةكان دروست دةكات. ترسي رِؤلَةكان (كورِةكان) لة هةلَضوني دةريالوشة ئاوية تاريكةكةي كة (تيامات) نويَنةريَتي بةهانةي خؤيي هةبو، ضونكة ئةو دةريالوشة دةتوانيَت هةمو شتيَك قوت بدات. بؤية ثيَويست بو لةسةر مةردؤخ جةستةي تيامات هةلَدرِص و ثارضة ثارضةي بكات. بؤشاييةكي لةنيَوان هةردو ثارضةكةي جةستةيدا دروست كرد، ئةو بؤشايية (عةدةم) دةنويَنص، ئةمجا ناخي ثرِكرد لة طلَ، بةمةش هةمو ئةطةرةكاني زيندوبونةوةي نةهيَشت، ئيتر ثاش ئةوة كةس قووت نادات.

ئةفسانةكة دةلاَ كة مةردؤخ جةستةي دايكةكةي هةلَدرِيوةو دةمارةكاني برِيوةو خويَنةكةيي بةباي باكوردا ناردوةو ئةويش بةشويَنة نةناسراوةكاندا بلاَوي كردؤتةوة ئيتر كورِوبراو باوكةكان كةوتونةتة طؤراني وتن و خؤشي و ئاهةنط طيَرِان.

بةبؤضوني من ئةم دواين تيَبينيةي سةرةوة ثةنجة دةخاتة سةر ئةوةي كة هةموان لةسةر برِيني دايكدا بةشدار بون، ئةو دايكةي كة دةستةلاَتيَكي ئةزةليي زالَ و هةرِةشةكار بؤسةر ئةوان دةنويَنص كة هيَشتا ثياوةتييان كاملَنةبوة.

كةوابص ئةنجامي كوشتني دايك بةثيَي ئارةزويةكي طشتي، دةكاتة ئازادبوني رِؤلَةكان و كاملَ بوني كةسيَتييان، هةروةها ئةو كوشتنة سرِينةوةي ئامادةيي ترسناكي ذنة، ئةو ئامادةييةي كةشايةتي يةكةم تاواني كوشتني باوك بو، و كؤتايي هاتني قؤناغيدةستةلاَتي دايكسالاريشة كة سةردةميَكي دريَذي خاياندو ثاشان بةوةرضةرخانيَكي لؤذيكي بو بةضاخي دةستةلاَتي باوكسالاري.

دةستثيَكردني قؤناغي فةرمانرِةوايي مةردؤخي نيَرينةيي باوكسالاري لةسةر بيرؤكةي ضةسثاندني سيستميَكي طةردونيي رِونة كةلةسةر كؤمةلَة حساب و ياسايةكي دياريكراو بةندةو لة ميانةي ئةو فةرمانرِةواييةوة مرؤظايةتي لة قؤناغي تةماهيكردني بةرايي و سيحري لةطةلَ سروشتدا، دةرضو، ديارة ئةو تةماهيكردنة دياردةيةكي جياكةرةوةي كةلتوري دايكسالاريي تيَكةلَ بة سروشتةو بةرةو قؤناغي ئةو رذيَمة ضو كةلة رِيَطةي توندو تيذي و ترسي دةستةلاَتي نيَرينةيي خواوةندي بابلةوة سروشت و ميَينةشي بةيةكةوة رِام كرد.

هةر ئةو ئةفسانةية دةلاَ :- ثاش ئةوةي مةردؤخ خةلقكردني طةردوني تةواو كرد، ثايةي ئاسماني بؤ خواوةندة مةزنةكان دروست كرد، بةمشيَوةية دةستةلاَت لة باوةشي زةوي و ئاووهةلَضون و كةش و ئارامي و، تةمومذي (سروشتي دايكايةتيةوة) بةرةو بةرزايية نةبينراوةكان، بةرةو ئاسمانةكان وةرضةرخا.

دةستةلاَت لة قولَييةوة بةرةو بةرزي طويَزرايةوةو ئيتر كةس نةيتواني دةستي ثيَبطةيةنيَت يان تيَكي بشكيَنيَت و بؤخؤيي ببات.

ثوختةي ئةوةي دةمةوص ليَرةدا بيلَيَم ئةوةية:- كةسيَتي ئةفسانةيي (تيامات) وةك يةكةم دايك لة (قةسيدةي خةليقةي بابليدا) بةيةكطرتني لةطةلَ (ئابسو) دا مرؤظي هيَناية كايةوةو خواوةندة لاوةكانيان بو، بةضةند سةردةميَكيش قةسيدةكة دةستنيشاني نةكردوة، ضةندة! تيَطةيشتني خواوةندة نويَ و لاوةكان لة دةستةلاَت ثةرةي سةندو طؤرِا. ئةمجا ئةمان لةثيَشضاوي (تيامات) ي داية طةورة كة ثشتيواني لة بون و ذيان و بةردةوامييان دةكرد، يةكةم تاواني كوشتني (ئابسو) ي باوكيان ئةنجام دا.

بةلاَم مانةوةي تيامات بة زيندويي لة ثاش كوذراني (ئابسو) ي ميَردي، تياماتي بة زيندويي لةبيرةوةريي ئةو وةضة بكوذانةدا هيَشتةوة. بوني ئةو جاريَك مايةي نيطةراني بو، بؤية بيريان لة سرِينةوةي بوني ئةويش كردةوة، بؤية ثيَويستي كرد ئةم ميَينةية لةبيرو زةمةني خؤياندا نةهيَلَن، بؤ ئةوةي سيستمي ذيانيان خؤش ببص، كةواتة مةردؤخ دص ئةم كردة خويَناوية ئةنجام دةدات و جةستةي ثارضة ثارضة دةكات بؤ ئةوةي رِيَطة لةبةر دةركةوتني جوطرافياي رِاستةقينةي جيهاندا خؤش بكات، لة ثارضةكاني لةشي دايكة ئةفسانةييةكة دروست ببص. بةمشيَوةية قةسيدة داستانئاميَزةكة باس لة دةركةوتني ضياكان و هةردو رِوباري ديجلةو فورات و طردو كانيةكان و هةوروبةفرو باران و تةم دةكات كةلة جةستةي ئةم ذنة دروست بون، ئةم ذنة كة كؤمةلَطةي خواوةندة بابلييةكان لة ثيَناوي ضةسثاندني سيستميَكي دريَذخايةندا بؤ طةردون، كرديان بة قورباني. بةو كوشتني دايكة شويَنةاوري تاوانة خويَناويةكةيان سرِييةوةو دايكة شايةتةكة كوذراو، لة رِيَطاي لادان و دورخستنةوةي ميَينةي يةكةمةوة رِةوتي رِوداوةكان و ضارةنوسي مرؤيي طؤرِا.

واديارة بةطةشتني (مةردؤخ) بةدةستةلاَت ضاخي خواوةندة دايكةكان كؤتايي هاتوة، ئةطةر ضي (عيشتار) لة خواوةنديي خؤيي بةردةوام بوة، و ضاخي نيَرينةيي و هيَز دةستي ثيَكردوة كة كؤتاييةكاني ضاخي بابلي و ضاخي ئاشوريي ثيَدةناسريَتةوة

بابليةكانيش لةطةلَ سةرةتاي هةمو سالَيَكي نويَياندا كة دةكةويَتة كؤتايي ئادارو سةرةتاي نيسانةوة بؤ دوثاتكردنةوةي سةركةوتني بةها ثياوانةييةكان و سةروةريي نيَرينةيي بةسةر طةردونداو بؤ نةمر كردني مةردؤخ كةلة ثارضةي جةستةي (تيامات) ي دايكي جيهانيَكي رِاستةقينةي بةمرؤظ بةخشي، ديَن (قةسيدةي خةليقةي بابلي) ثيَشكةش دةكةن و ثليَتةكاني دةخويَننةوة.

سةرضاوةكان

1-دراسة (الغرب والخوف من المرأة) مجلة دراسات عربية ديسمبر 1982 - جان ديلومو.

2-المعتقدات الدينينة في حضارة وادي الرافدين-تأليف رينيه لابات. ترجمة د. وليد الجادر والَب البير ابونا –1988 وزارة التعليم العالي والبحث العلمي.

3-معجم الَساطير- تأليف لطفي الخوري-الجز و الثاني 1990 دار الشؤون الثقافية العامة.

4-مغامرة العقل الَولي-فراس السواح -1985.

5-علم النص-جوليا كرستيفا-ترجمة فريد الزاهي 1991 دارتوبقال.

سةرضاوةي وةرطيَرِان / دةقي وةرطيَرِدراوي وتاري (جدلية الَنوثة في الَسطورة - لطيفة الدليمي- مجلة الَقلام-عدد (2) اذار ونيسان 2000-ص 72-79) ية.

ذنان سوتةمةني جةنطةكاننسةردةمةكاني ميَذو كؤمةلاَ بابةت و نوسيني ميَذووين كارةسات و رِابوردووة تالَ و شيرينةكاني سةردةمي كؤمؤنيستةكان و جةنط و كارةساتة ويَران كاريةكاني ئةوروثا دةطيَرِيَنةوة:

منيش بة ثيَويستي دةزانم كةخويَنةراني كورديش بةوزانياريانة ئاشنا بكةم و دةقي وةرطيَرِانةكان وةك خؤي وةربطيَرِمة سةر زمانيكوردي: لةبةرواري 17-8-1998 لة ذمارةي (34) ي طؤظاري رِةنطاو رِةنطي (ئاويَنة) ي (DERSPIEGEL) ئةلَماني نووسينيَك لةذيَر ناوي (ئةوانةي لةطةلَ دوذمندا دةنووستن)

لةلايةن (رِؤلَف رِيتسلةرةوة) (ROLF RISTZLER) بلاَو كراوةتةوة باسي ئةو كارةساتة ناويذداني و نامرؤظايةتيانة دةكات كةلة جةنطي جيهاني دووةم دا كاتي تيَكشكاني سوثاي داطيركةري نازية ئةلَمانيةكان لة دواي سالَةكاني (1945) ةوة لة فةرةنساو بةلذيك و دانيمارك و نةرويج و هةندص وولاَتاني تر ض كاريَكي ساديو بص ويذدانانة بةرانبةر بةو ئافرةتانة كراوة كةلةسةردةمي داطيركراني ولاَتةكةياندا لةطةلَ داطيركةراني ولاَتةكةياندا نووستون و كاري لةش بازي (سيَكس) يان هةبووة.

ياخود هةنديَكيان هةروةك خؤشةويستي لةطةلَ سةربازةكاني دوذمندا ثةيوةندي خؤشةويستيان هةبووةو ذن و ميَرديان كردووة. كارةساتةكاني جةنطي جيهانيدوةم هةر ئةوة نةبوو كةبةسةر ثياواندا بة كوشتن شكايةوة بةلَكو ئاكامة خراثةكاني بةبيَويذدانةترين شيَوة ئافرةتانيشي طرتةوة. خانمي نوسةر (درؤلس هاطن) كتيَبيَكي لةسةر ضارةنوسي ئافرةتاني ئةو ولاَتانة نووسيوة كةلةلايةن نازية داطيركةرةكانةوة داطير كرابون طؤظاريئاويَنةش رِاثؤرتةكةلةذيَر ناونيشاني (ئةوانةي لةطةلَ دوذمندا ئةنوستن) بةم شيَوةية بلاَو دةكاتةوة.

لة جةنطي جيهانيدوةمدا سةربازةكاني ئةلَمانيا بة كوشتن و ويَران كردنةوة بةسةر ئةوروثادا كشابون هةروةها ضةندةها بوك و منالَيان لةدواي خؤيان بةجصهيَشت كةئيَستة ضارةنوسيان لة كتيَبيَكي ثرِ بةلَطةنامةدا بلاَو كراوةتةوة.

بةقولَث خويَن بةسةر دايكيَكي طةنجدا دةضؤرِاية خوارص. دووثياويطةنج قؤلَيان بادةداولة ثشتةوة دةيانشكاندةوة ئةواني تريش قذيان دةبرِي بة مقةست و هةنديَك جارانيش ثيَستيسةري بةدةم مقةستةكانةوة دةهات. كورِةتةمةن سص سالَةكةشيثيَويست بووبة ئاهي ساردةوة تةماشابكات كة ضؤن دايكي لةبةرضاويا بةدةستيكؤمةلاَ جةردةوة سوكايةتي ثص دةكريَت و رِووت دةكريَتةوةو لةسةر ناوضةوان و رِوومةتي رِةمزي نازيية فاشيية هيتلةريةكان هةلَدةكةندريَت و دةكيَشريَت.

ئةم كارةساتة لة رؤذةكاني مانطيمايسي سالَي 1945 دابوو كاتص كة ولاَتي نةرويج ئاهةنطي ئازادي دةطيَرِا بؤ رِزطاربون و لةذيَر دةسةلاَتي لةشكري نازية داطيركةرةكان و ضةك كردنيان.

لةسةر ثةنجةرةو دةرطاي دوكانةكاني ناوشار دروشمي بريقةدار هةلَواسرابوو، لةسةريان نووسرابوو (بةهؤي خؤشيةوة دووكانةكان داخراوون) (بةخؤشي ئةوةي كة رِزطاريان بووة لة ذيَر دةسةلاَتي نازيية داطير كةرةكان. . وةرطيَرِ) .

لةسةر شةقامةكان سةماو ئاهةنط طيَرِان بوو، لة بورجي كةنيسةكانةوة دةنطيزةنطةكان دةزرنطانةوة. لة هةمان كاتدا لةسةرانسةري ولاَتدا دةستيان كرد بة رِاوي ئةوكضؤلَةو ئافرةتة نةرويجيانةي كة نةرويجيةكان ثيَيان دةوتن (كضة ئةلَمانيةكان) لةبةر ئةوةي سةوداو مامةلَةيان لةطةلَسةربازةداطيركةرةكاندا دةست ثصكردبو. زؤربةيان زؤر بص ويذدانانة لةسةرشةقامةطشتييةكان سزادةدران و قذيان دةبرِين و ثيَيان دةوتن (ئيَستة ثةرضةميَكي (تةسريحة) يةكيتازةتان بؤدةكةين) .

10 مانطان ثيَش ئةمسالَة لة فةرةنساش هةزاران ئافرةتان لةسةرئةو شيَوة درِندانةية خرانة سووضي تاوانباريةوة سزا دران و سةريان تاشين. ئةوةي لة بيرةوةري فةرةنسايةكاندا مابيَت ئةوةية كة ئةو كارةساتة لةيةكضووانة لة مانطةكاني ئابي 1944 دا رِويان دابوو ويَنةطري سةركةوتووي ئةوسةردةمة (رِؤبةرت كاثا) ويَنةي ئةوشيَوة بصويذدانية ناشيرينانةي طرتووة كةلةسةرانسةري فةرةنسادا دوايي ئازاد بوون، لةلةشكري فاشيةكان و ضةك كردنيان دةستيان كرد بةطرتني ئةو ئافرةتانةو نيشانةي فاشيةكانيان لةسةر ناوضةوان و رِوومةتيان بة سوتاندن هةلَكةندو شيَوة رِووت، يان هةنديَكيان تةواو رِووت كردبونةوة هةنديَك لةو دايكانة منالَيَكي بةرمةمكانة (شيرةخؤر) يان بةباوةشةوة بوو كاتيَك بةسةر شةقامةكاني فةرةنسادا رِايان دةكيَشان و ثيشان خةلَكيان دةدان هةنديَكيان بة كؤمةلَيَك خةلَكي زؤر دةورة درابوون كة خؤشي و ثيَكةنين لةسةر رِووي ئةو خةلَكة دةخويَندرايةوة.

كارةساتي سزاداني ئةو ئافرةتانة هيَندة بصويذدانانةو دلَ تةزيَن بوون فةيلةسوفي زانا (جان ثؤل سارتةر) يان هيَناية زوبان و دةلَيَت :

 (ئةم شيَوةي سزاداني ئافرةتانة بصشةرميةكي تؤماركراوو ساديةتي سةدةكاني ناوةرِاستة كة دذي ئافرةتان ئةنجام دةدريَت (ساديةت نةخؤشييةكي سيَكسيية وةك هةنديَك دةلَيَن، ياخوود ئارام بونيَكي سيَكسيية لة ذن و ثياودا كة ئالؤشة دةرونيةكان بة ئازاردان سارِيَذ دةبن و ئؤخةي بةلةشدا دةهيَنن-وةرطيَرِ)

زؤر لة ئافرةتاني-فةرةنسا-هؤلَةندا-بةلجيكا-دانيمارك و نةرويج ثةيوةندي هاورِيَيةتي و سيَكسيان لةطةلَ سةربازة داطيركةرةكاني ئةوساي لةشكري ئةلَمانيادا هةبوو ئيتر ئةوة ذمارةيان ضةندة تا ئيَستة سةرجةميَكي رِيَك و دةستنيشان كراوو نية. بةلاَم تا ئيَستة كةسةر ذميَريَكي تةواوي ئةو منالاَنة كرابص كة بةهؤي سةربازة ئةلَمانيةكانةوة لة دايك بوون بةم شيَوةيةية:

سةد هةزار منالَ لة فةرةنسا

ثةنجا هةزار منالَ لة هؤلَةندا

ضل هةزار منالَ لة بةلجيكا

دةهةزار منالَ لة نةرويج

شةش هةزار منالَ لة دانيمارك.

سةربازة ئةلَمانيةكان، هةروةها وةك سةيرانكردن رِذانة ئةم ولاَتانةوة لةطةلَ ئةوةدا كةلة رِؤذهةلاَتدا جةنطيَكي ويَران كاري و كوشت و برِيَكي بصويَنةيان ئةنجام دا.

لة نةرويج و دانمارك و بةشيَكي فةرةنسادا دةوري رِيَك خةريان بينيو ضاوثؤشييان كردو دلَنةرميان لةطةلَ دانيشتواني ئةو ولاَتانةدا نوواند. ئةمةش كاريَكي رِيَك و ثيَك بوو كة ئةنجاميان دةدا. ئةم شيَوة مامةلَةكردنة لة زؤر سةرضاوةي ترةوة وةرطيراوةو باسي ليَوةكراوة. ذمارةي دةست دريَذي كردنة سةر ئافرةتانيان كةم بوو، بةلاَم ذمارةي خؤشةويستي يان لةطةلَ ئافرةتاندا زياتر بوو.

لةو سالاَنةي دواييدا لة فةرةنساو دانيمارك و نةرويج هةندص كتيَب لةسةر ئةوباسانة لة ذيَر ناوي (بووكي داطيركةران و منالَةكانيان) نووسراون. هةروةها لة سالَي 1995 لة لةندةنيش نووسةر (ماديَلينص بؤنتينط) لة ذيَر ناوي :

THE MODEL OCCUPATION THE CHANNEL ISLANDS UNDER GERMAN RULE 1940-1945

كتيَبيَكي لةسةر ئةوباسة نووسيوة.

هةروةها لة كؤتايي ئةم هةفتانةشدا لة ئةلَمانياش كتيَبيَك لةسةر ئةو باسة بلاَودةكريَتةوةو بؤ يةكةم جار باسي حةقيقةتي ذياني سةربازةداطيركةرةكاني ئةلَمانيا دةكات لةطةلَ ئةو ذنة دةبةنطانةو ئةو ذنة ئازايانةي كة عاشقي ئةوان بوون.

كاتيَك لةشكري نازي ئةلَماني لة 9ي نيساني سالَي 1940 ولاَتي دانيمارك و نةرويجي داطيركرد خةلَكي وولاَتة ئةسكةندناظيةكان و واقيان وورِما بةرانبةر ئةو داطيركردنة كتوثرِية. لةوسةردةمةدا ولاَتي نةرويج ذمارةي دانيشتواني دةطةيشتة3. 5 مليؤن مرؤظ كةناضار بون لةماوةي ئةو 5 سالَةي داطيركردندا ولاَتةكةيان لةطةلَ ضوارسةد هةزار سةربازي ئةلَمانيدا دابةش بكةن. ثاش نؤ مانطان دواي ئةو داطيركردنة يةكةم منالَيان هاتة دونياوةو لة دايك بووكة بؤيةكةم جار خانميَكي نةرويجي لةطةلَ سةربازيَكي داطيركةري ئةلَمانيدا ضونة قؤناغي دايكايةتي و باوكايةتييةوة منالَيان ثيَكةوة دروست كرد ذنيَكي ئةو دةمةي نةرويجي باوكي منالَةكةي سةربازيَكي داطيركةر بوو.

ميَذوونوسة نةرويجيةكان دةطةنة ئةو ئةنجامةو دةيسةلميَنن كةلةسةردةمي جةنطدا ثةنجاهةزار ذني نةرويجي ثةيوةندي زؤر نزيكيان لةطةلَ سةربازةكاني ئةلَمانيدا هةبوووة هؤكاني ئةو بةيةك طةيشتن و ثةيوةندية نزيكانةش ضةند لايةنة بوون، لةو ثةيوةنديانةدا سياسةت ثشت طوص خرابوون و كرابوونة ناوكةوانةيةكي داخراوةوة.

زياتر هؤ ئابورية بابةتيةكان (ماترياليةكان) سةرنجي ذنة نةرويجيةكاني رِاكيَشابوو، ئيش و كاركردن زؤر دةطمةن بوبو، بة دةطمةن دةست دةكةوت، ئةلَمانيةكان ضوارقات ثارةيان دةدا بة خةلَكان وةك لةوةي كةسيَك باري ئاسايي لة رؤذيَكدا دةستي دةكةويَت، ئةم بارة ئابورية شيَواوةش هؤيةك بوو بؤ سةرنج رِاكيَشاني كارة سيَكسيةكان زياتر كارةكانيش ثةيوةندييان بة قوتي نان بةدةستهيَناني ذيانةوة بوو.

ئةمةش دياردةيةكة كةلة هةمو سةردةماني دونيادا يةك شيَوازيان هةيةو لةيةك جياناكريَنةوة.

ثةيوةنديةكان هيَندة تيَكةلَ بوبون زؤربةيان ضوبونة قالَبي خؤشةويستييةوة. شاهيَدي ئةم خؤشةويستيانة بيرةوةري ذنيَكي نةرويجية لة سالَي 1942 دا لةطةلَ سةربازيَكي ئةلَمانيدا عاشق بوون و لةسةردةمي جةنطدا لةطةلَ يةكدا ذن و ميَردييان كردووة. ئةو خانمة نةوريجية بيرةوةريي ئةو سةردةمةي بةم شيَوةية دةطيَرِيَتةوة:

 (هةرطيز ناتوانيت ثيَش بيني ئةوة بكةيت ئةو خؤشةويستيانة ضؤن بوون، كاتيَك كة ئةلَمانيةكان هاتنة ولاَتةكةمانةوة ئيَمة كضة جوتيارو طوندي بوين لة خانوبةرةيةكي طةورةي جوتياريدا دةذياين. هةردةم دةهاتن و داواي ثةيوةنديان لي دةكردين مةطةر خوا بزانيَت سةربازة ئةلَمانيةكان بة جل و بةرطي سةربازيةوة ضةندة قؤز بون، وامان لي هاتبو برِوامان بة ضاوي خؤمان نةدةكرد، دةرطاكانيان بةرِيَزةوة بؤ دةطرتين لة قاوةخانةو ضايخانةكاندا كورسيةكانيان لة ميَزةكان بؤ دوردةخستينةوة تا دادةنيشتين لةطةلَ هةمو ثيَطةيشتنيَكدا سةريان دادةنةواندو دةستيان ماض دةكردين رِيَزو طةورةييان بةرانبةرمان ثيشان دةداو قسة شيرين و طالَتةباز بوون و هةستي دةرونيان بؤ هةلَ دةرِشتين) .

ئةو سةربازانةي كة قؤزو ضالاك بون و رِيَزيان بةرانبةر ئافرةتان دةنواند، بؤتة هؤي ئةوةي كة خانمي نوسةر (درؤلس هاطن) بنوسيَت (سةركةوتووةكان سيَكسين) هةروةها ئةم واتةيةش بيروبؤضوني عاشقةكةي فةيلةسوف (سارتةر) بوة بةرانبةر سةربازة سةركةتوةكان. هةروةها (سيمؤنة باوظيَر) ي نوسةر كة شؤفيَري تاكسي بوة لة ثاريس زؤر لةسةربازة داطيركةرةكان لةطةلَيدا سوار بون هةمان بيروبؤضوني هةبووةو دةنوسيَت :

 (سةربازة ئةلَمانيةكان بةخؤشيةوة ثيَدةكةنين و زؤر بةختةوةر بوون، هةروةها طةنج و لاو بون، زؤربةيان قؤزو جوان بوون) .

بةلاَم لةبةرضاوي زؤربةي ثياواني نةرويجيدا ئةو ذنانةي كةلةطةلَ سةربازة داطيركةرةكاندا نووستبون وةك وولاَت فرؤش يان سؤزاني تةماشا دةكران:

رِاثةرِيوةكاني (ئؤثؤزيسيؤنة نةرويجيةكان) ئةو سةردةمة كة دذي نازيةكان بوون بةم ئافرةتانةيان دةوت (بةرةلاَكان) لةلاثةرِةي رِةشدا يان لة ليستي رِةشدا ناويان بلاَو كرايةوةو بة (خؤشةويستةكاني دوذمن) ناويان دةرضوو. هةروةها داوايان لة خةلَك كرد كةلة ناوكؤمةلَدا دةريان بكةن و ثةيوةندييان لي ببرِن هةروةها لة دانيمارك ثياوان بانطةوازيان بلاَو دةكردةوة بةم شيَوةية :

 (ئةي ئافرةت تؤ كة ئارةزوةكانت بة ثياويَكي بيَطانة بةخشي، ئةوا تؤ بةبصشةرمي خيانةت لة ولاَتةكةت دةكةيت بةبص شةرمي. ئةي ئافرةت تؤ كة بيَشةرمانة هةستةكانت دةدةيتة دوذمن تؤ مةترسيت لةسةر شةرةفمان)

كةضي بةثيَضةوانةوة ثياوان بة ضالاكي لةطةلَ دوذمنةكاندا ئيشيان دةكرد بةبص ئةوةي وشةيةكيان لةسةر باسكرا بيَت و لةكةي تاوانباريان بةركةوتبيَت. لةطةلَ ئةوةشدا زياتر لة دووسةدهةزار كةس رؤذانة كاريان كردوة لةطةلَ ئةلَمانيةكاندا بؤ ئةوةي ناني رِؤذانةيان بةدةست بهيَنن.

يةكيَك لة ذنةكاني دورطةكاني بةريتانيا دةلَيَت (مرؤظ ناتوانيَت بة دوذمني بميَنيَتةوة ئةطةر 5 سالَي رِةبةق شان بةشاني يةكتر ئيش بكةن. لة يةكيَك لة نيمضة دورطةكاني كةنالي (جيَرسي ئينطليزي) ذمارةي منالَ لة سةربازة ئةلَمانيةكان دووقات زيادي كردوة هةروةها لة نيمضة دورطةيةكي دراوسيَيان (طويَرنسي) ذمارةي ئةو منالاَنة ضوارقات زيادي كرد.

مامةلَةو ثةيوةندي ئةلَمانية داطيركةرةكان لة نةرويج و دانيمارك و بةلجيكاو هؤلَةنداو نيمضة دورطةكاني كةناري و رؤذهةلاَت و سةروي فةرةنسادا شتيَكي زؤر جياوازتر بوو، ثةيوةندي كردن لةطةلَ هاولاَتياني ئةم ولاَتانةدا ئازاد كرابوو بؤ سةربازة نازييةكان. هةروةها ثةيوةندي سيَكسي لةلايةن سةركردةكاني بةرلينةوة بؤ سةربازةكانيان بةخؤشيةوة دةبينرا. بة تايبةتي ئةطةر لة ئةنجامي ئةو ثةيوةندية سيَكسيةوة منالَ دروست ببواية بةلاَم ئةو ثةيوةندية لة ثؤلَؤنيا شيَوةيةكي زؤر جياوازتري بةخؤيةوة بيني.

لةلايةن سةرؤكي ثؤليسي نهيَني ئةلَماني (ss) (هيملةرةوة) دةوترا ئةو (دايكانةي خويَنيان ثاكة) (مةبةستي ذنة نةرويجي و دانيماركيةكان بوو-وةرطير) دةتوانن منالَيَك لة سةربازيَكي ئةلَمانيةوة ثيَشكةش بةسةركردةهيتلةر) بكةن.

ضونكة (هيتلةر) رِيَطةي داوة كة سةربازة ئةلَمانيةكان ميَردي بكةن لةطةلَ ذني ئةو نةتةوانةي كة خزمايةتيان بة رِةسةنايةتي نةتةوةي ئاريةوة هةية، بةلاَم لةطةلَ فةرةنسيةكاندا نة، ضونكة هيض بةرذةوةنديةكي سياسيان نية، لة مانطي مايسي سالَي 1945 دا لة نةرويج زؤربةي ئةو ئافرةتانةي كة ثةيوةنديان بةسةربازة ئةلَمانيةكانةوة هةبوو يان ذن و ميَرديان كردبوو خرانة ئؤردوطا زؤرة مليَكانةوة و زينداني كران.

ئةوانةشيان كة هةليان بؤ هةلَكةوت هةلاَتن و رِوويان كردة ئةلَمانياي بؤمباباران كراوو ويَران بوو كة بةدواي باوكي منالَةكانياندا بطةرِيَن و دواي دلَة شكاوة ئاوارةكاني دوور ولاَت بكةون. بةشي زؤري خةلَكي نةرويج ثيَيان دةوتن (دةبص برِؤن بؤ ئةلَمانيا ضي دةكةن ليَرة، ئةوانة ئيتر سةر بةم ولاَتة نين) هةروةها نيشتمان ثةروةرةكاني ئةودةمةي نةرويجيش ثشتطيري ئةو دةنط و نا رِةزاييةيان زؤر بص ويذدانانة دةكرد. هةروةها دادطاو ياساكاني ئةو سةردةمةش دةيانويست ئةو كارة بةكاري مافي ياسايي دةولَةتةوة ببةستنةوة، بؤية كضيَكي 18 سالَي نةرويجي كة وةكو ضيَشت ليَنةريَك لة سةربازطةي ئةلَمانيةكاندا ئيشي كردبوو بؤ بة دةست هيَناني قووتي ذياني فةرماني دومانطان زينداني كردني بةسةردا سةثيَنرا. هةروةها بةلَيَندةريَكيش (مقاول) كةلةسةردةمي داطيركردندا لةطةلَ سةربازة ئةلَمانيةكاندا ئيشي كردبوو لةو ماوةيةدا سي مليؤن كرؤني نةرويجي ثارةي ثةيدا كردبوو، دوومانط زينداني كرا. رؤذئاواو ئةواني تر : سةربردةي سةركةوتنيَك

راناني كتيَب راناني (خدمة كامبردج بوك ريفيوز)          و/كاميل محةمةد قةرةداغي

ناوي كتيَب :- رؤذئاواو ئةواني تر: سةربردةي سةركةوتنيَك

نوسةر :- سؤفي بةسيس                                                                      ذمارةي لاثةرِةكان :- 340

ضاث :- يةكةم 2001 خانةي ضاث :- لاديكؤظيَرت – ثاريس –فةرةنسة

*سؤفي بةسيسي نوسةري ئةم كتيَبة دةيةوص لة كايةي ميَذودا رِوبةرِوبونةوةيةك لةطةلَ خودي رِؤذئاوادا دروست بكات. لة تيَرِوانيني رؤذئاوا بؤ خؤي و بؤ خةلَكي تر، و يةكتربرِيني ئةم تيَرِوانينة لةطةلَ تيَرِوانيني خةلَكاني تردا بؤرِؤذئاوا. ئةم كتيَبة تاوتويَكردني طةلاَلَةبوني رؤذئاواية، ئايا شويَني خؤي لةبةرامبةر ئةوانيتردا ضؤن داناوةو ضؤن دايدةنص. سةربردةي سةركةوتن، يان زالَبوني رؤذئاواية بةسةر جيهاندا. زالَبونيَك كةبةضةند سةدةيةك طةلاَلَة بووة، و لة سالَي (1492) وة دةستثيَدةكات. نوسةر ئةم سالَة بةبنضينةي لةدايكبوني رؤذئاوا دادةنص. سالَي دؤزينةوةي ئةمريكاو دةركردني موسولَمان و جولةكةكانة لة ئيسثانيا. بةمشيَوةية نوسةر مةرزةكاني ئةوروثاي نوص لةطةلَ سةدةي شانزةدا لة ميانةي ثرؤسةي تاثؤكردني (جيهاني نوص) و دورخستنةوةي (موسولَمانةكان لة ئةندةلوس) ويَنة دةكيَشص.

بيَطومان رِاستة رِؤذئاوا وردة وردة لة سةدةكاني ميَذودا دروست بوة، بةلاَم ئةو طةلاَلَةبونة بةم شيَوةو ثةرةسةندنةي ئيَستا لة سةدةي شانزةوة نةبص دةستي ثيَنةكردوة.

ئةفسانةي دامةزريَنةري ئةوروثا لةسةر مةرجةعيةتيَكي يؤناني و رؤماني طةلاَلَة بوةو بةمةش هةمو سةرضاوة رؤذهةلاَتيو نافةلَةييةكاني تري ليَ دورخراوةتةوة، وةك (سةرضاوة ميسري و هندي ئيسلامي) يةكاني شارستاني ئةوروثايي. بةثيَي ئةم ئةفسانةية ئةوروثا ميراتطري طريك و رؤمايةو سةراثا فةلَةييةو هيض نفوزيَكي تر نية خلَتةي تص بخات. ليَرةوة بيريارةكاني ضاخي رِيَنيسانس ويستويانة رِةضةلَةككارييةكي رِاستةوخؤ لةطةلَ ئةسينادا دروست بكةن.

تيَكةلَكيَش بوني فةلَةيي ئةوروثايي لةطةلَ تيَزي رِةطةزيدا ئةو مؤركة دووفاقييةي ئينتيماي دروست كرد كة ثةلاماردان و داطيركردني ئةمريكاي رِةواكرد. بؤ بةئةنجامطةياندني سةركةوتني ئةم داطير كردنة ئةوروثيةكان يةكةم تاواني قةلاَضؤكردني مرؤييان لة ميَذودا ئةنجام دا. ئةوةبو لة ماوةي كةمتر لة (30) سالَدا رِيَذةي (80% تا90%) ي دانيشتواني (ئةنتيَل) ي طةورةيان قةلاَضؤ كرد.

ئةمةش وايكرد لة ناوةرِاستي سةدةي شانزةدا دانيشتوانة رِةسةنةكان نيمضة قةلاَضؤيةكي تةواوببن، هةر لةوكيشوةرةدا دانيشتوانة مةكسيكييةكانيش كةمكرانةوة، لة (25) مليؤني سالَي (1519) وة تاسالَي (1580) بون بة (9. 1مليؤن) دانيشتواني ثيرؤش لة دةمليؤني سالَي (1530) وة بؤ سالَي (1590) بون بة (5. 1مليؤن) بةمشيَوةية سصبةش لةضواربةشي خةلَكة رِةسةنةكةي دانيشتواني ئةمريكايان قةلاَضؤكرد.

لة ميانةي ثاكتاوكردن و دورخستنةوةي رِةطةزي (ئةندةلوسي)  و دؤزينةوةي (جيهاني نوص) بزوتنةوةي ئةوروثا بةسةرؤكايةتي ئيسثانيا لة قؤناغة بةراييةكاني خؤيدا بةسص ناونيشاندا تيَثةرِي: ئاين (فةلَةيي) ثوختبونةوةي رِةطةزي، بالاَبوني رِةطةزيي بةرجةستةبو. ئةم ناونيشانانةش كران بةبةهانة بؤ داطيركردني جيهان و كؤنترؤلَكردني. بةلاَم ئةوروثا كة هنديية سورةكاني قةلاَضؤكردبو لةوكاتةدا ثيَويستي بةدةستي كارطةريش هةبو بؤ ثاوانكردني خيَروبيَري جيهاني نوص. ئةوةبو لة سالَي (1518) دا بازرطانيي كؤيلة بة شيَوةيةكي فراوان دةستي ثيَكردو نزيكةي ضوارسةدة بةردةوام بو.

ثاش ئةوةي ئةوروثا ضةند طةلانيَكي ئاشكرا كرد كة هةرطيز ناونيشانيشياني نةبيستبو، ملكةضي دةستةلاَتي خؤيي كردن. لةمةوة ئيترطريَي (ديَريني-يان كيشوةري ديَرين) ي لةل دروست بوو، ئةوروثا خؤيي واقايلكرد كة شارستانيةكةي لة شارستانيي طةلانيتر لةثيَشترة.

بةلاَم هةمو مةسةلةكة، ئةوةي كة هةية ئةوةية ئةوروثا ضةند طةليَكي ئاشكرا كردوة، كة ثيَشتر هةستي بةبونيان نةكردوة. ئةمةش ماناي ئةوة نية شارستانيةكةي ئةو لةثيَشتر بيَت. ئةو ئةوروثايةي كة بةجيهاندا فراوانبؤتةوة لةسةر دوو ئةفسانة بونيادنراوة:- يةكةميان داهيَناني ميَذوييةك كة رِؤذهةلاَتي لي دورخراوةتةوة، يان وادادةنرص لة كايةي جوطرافي و ميَذويي فةلسةفيي ئةوروثاش دورخراوةتةوة.

دوةميان، ئةو بؤضونةي كة مرؤظايةتي تةنها بؤ ئةروثا ثاوانة نةك شويَني تر.

نوسةر لةباسةكةيدا لةثرِ دةكةويَتة سةر ويَناكردني ئةوروثاي رِؤشنطةري، و وادادةنيَت كة ئةويش هةر تاريكستاني-تاريكخوازي-بوة. ضونكة سةرانيَكي رِؤشنطةري هةلَويَستي نارِؤشنطةرييان نواندوة، ضونكة ئةو رِيَنيسانسة ئةوروثاييةي كة رِؤذئاواي سواغ داوة، بانطةشةي ئازاديو يةكسانيي تاكةكان دةكات، كةضي ئةوروثا خؤي يةكةم لايةنة بةفراوانخوازييةكةي لة جيهانداو لةسةر بةرِةي طةلاني تر ئةم ثرةنسيثانة ثيَشيَل دةكات.

بةشداريي هزري رِؤشنطةري لة ضةسثاندن و بةهانة هيَنانةوةدا بؤ بالاَدةستيي رؤذئاوا لة زةيني خةلَكدا، لة ميانةي بانطةشةكردنةوة بوة بؤ ئةفسانةي (ثياوي سثي) وئةركة شارستانيةكةي. هةتا كؤتايي سةدةي نؤزدة ئةوروثيةكان (بة بيرياران و سياسةتمةدارانيشةوة) باسيان لةوة كردوة كة ئةوة ئةركي رِةطةزي سثيية، رِةطةزة نزمةكان بباتة ناو شارستانييةوة، و ئةركي ئةويشة (ئةوانيتر) كؤنترؤلَ بكات.

بةلاَم ثيَويستيةكاني دامةزراوةي ئيستعماري هةندص لة رِاستكردنةوةي تةكنيكيانةي بةسةر ئةم ثلةبةنديية رِةطةزييةدا سةثاند: وةك ئةوةي كة فةرةنسة دةيطوت (بةربةرةكاني) باكوري ئةفريفيا لة رِةطةزي ئةوروثييةوة نزيكن، ئةمةش بؤ ئةوةي بةرةبةرةكان لة عةرةب دوربخةنةوة (سياسةتي جياوازيكردن) .

بةمشيَوةية كةلتوري سةركةوتن لة هةست و نةستي رِؤذئاوادا لة دايكبو،و ضةسثاو لةميانةي هيَرشي ئيستعيماريانةي ئةوروثاوة بةرجةستةبو، بةلاَم لة ثاش جةنطي جيهانيي دووةمةوة كةوتة ئةوةي بةميَذوي خؤيدا بضيَتةوة، بةو نيازةي جؤريَكي تري ثةيوةندي لةطةلَ ئةوانةدا دروست بكات كةلة رِابوردودا بة نيازي رِاكيَشانيان بؤ ذيَر ضةتري خؤي ضةندان تاواني بةرامبةريان ئةنجامداوة، بةلاَم ئةم ثةرةسةندنةش قةناعةتي بالاَدةستيةكةي نةجولاَند.

نوسةر ثيَيواية ئةوةي لة ئةنجامي فراوانخوازيي رِؤذئاوايي و كؤضي مليؤنان كةسي ئةوروثايي بؤ ئةمريكاو ئوستراليا كةوتةوة، ئةوةبو ئةوروثا لةبةرذةوةنديي ئةو ضةمكةي رؤذئاوادا كة بةضةند سةدةيةك دروست بوبو، و لةطةلَ سةرةتاي سةدةي بيستدا رِةهةنديَكي جيؤسياسييانةي وةرطرت، سةنتةر بةندييةكةي خؤيي لةدةستدا. ئةوةبو لةسةروبةندي جةنطي جيهانيي دووةمداو بةهؤي رِوبةرِونةوةي كؤمؤنزمةوة، رؤذئاوا بوبة دةستةيةكي ستراتيذيي بةهيَز لة ذيَر سةركردايةتيي ولاَتة يةكطرتوةكانداو، ئةوروثاش موستةعمةرةكاني خؤيي لة دةستداو بة تيَكشكاوي لة جةنطي جيهاني ضوة دةرةوة.

بةمشيَوةية سةرلةنوص ململانة لةناو هةردوو بالَي رِؤذئاوايي (كاسؤليكي و ثرؤتسانتي) و رِؤذهةلاَتي (ئةرسةزؤكسي) ي شارستانيي فةلَةييدا دروستبو، بةلاَم ململانةكة لة رِابوردويةكدا بةشكستي ئةمةي دووةميان كؤتايي هات، ئةو كاتةي كة قوستةنتينيية كةوتة دةست عوسمانييةكان.

سةباري ئةوةي رؤذئاوا زالَبونيَكي جيهانيي ثةيدا كرد لة ثاش (1945) وةو لةشةرِي سارددا بةسةركةوتويي هاتة دةرةوةو لة (هةولَي يةكخستني ئةوروثادا) بةرةو رؤذهةلاَت كشا. بةلاَم نوقلاَنةي لةرزيني قةناعةتي بالاَدةستيةكةي كةوتة ئةوةي لة ئاسؤكانةوة دةركةوص. ضةمكي (رؤذئاوا) ش كة وةك طوزارةيةكي جيَو سياسي خؤيي سةثاندبو ئةويش كةوتة ئةوةي تةليسمي خؤي لةدةست بدات. هةروةها ئةو رِةوشةش لةرزي كة ئابوريناس و ثسثؤراني بواري ثةرةسةندن زاراوةي (باكور) يان بةكاردةهيَنا، ئةو باكورةي دياريكردنةكةي بةثيَي ثيَوةرةكان نةبو. ئةم (ليَلَبون) ةي بةسةر رؤذئاوادا هات هؤكارةكةي ئةوةية ذاثؤن و ولاَتاني باشوري رؤذهةلاَتي ئاسيا ضونة ناو جيهاني تةكنةلؤذياي ثيَشكةوتوةوة.

موعجيزةي ئابوريي ذاثؤن و ثلَنطةكاني ئاسيا جؤريَك لة دابرِاني ضةمكةكاني دروستكرد. هةروةها تةوةري ئابورييانةي (باكور-باشور) بةبةرطيَكي نويَوة. جيَطةي تةوةري جيؤستراتيذي  و ئايدؤلؤذيانةي

 (رؤذهةلاَت-رؤذئاوا) ي طرتةوة. بةلاَم ئيلتيباسي جيؤسياسيانة باكورو باشور بةيةكةوة دةطريَتةوة.

ولاَتانيَك لة باكورن كةضي وايان ليَهات سةر بةباشور بن، ولاَتانيَكي باشوريش وايان ليَهات سةر بةباكور بن، ثيَوةري بنضينةيي ئةم طؤرِانة دةولَةمةنديو ئاستي ثيَشكةوتني ثيشةسازيو تةكنيكيية ،نةك جوطرافيا. بةمشيَوةية لةطةلَ طةشةسةندني بةشي باشوري رؤذهةلاَتي ئاسياو ضين لة بازرطانيي جيهانيدا سةرةتاكاني داخوراني زالَيي رؤذئاوا دةركةوتن. ئابوريي (ثلَنطةكاني ئاسيا، ضين، هند، بةرازيل) ولاَتة رِؤذئاوايية توانا سست بوةكان دةترسيَنص، رؤذئاواييةكان ئيَستة سستييةكي ئابوريي دريَذخايةن دةطوزةريَنن.

ئيَستة ئاسيا نزيكةي (30%) ي بةرهةمي جيهانيي لة دةستداية. ئةزموني ئاسيايي طرةوي لةو قةناعةتة رؤذئاوايية ضةسثاوة بردةوة كة دةلاَ (نمونةي رؤذئاوايي) نمونة حةتمييةكةي مانةوةية. هةروةها ثيشانيدا كة كارثيَكردني سيستمي سةرمايةداري مةرج نية بطات بة نمونةي ليبرالَي.

هةمو ئةمانة بة دور لة سةنتةر بةنديي رؤذئاوايي و باوةرِي بالاَدةستيي سروشتيي رؤذئاوا بةشدارييان لة ئاوابوني ضةمكي رؤذئاوادا كرد لةبةرذةوةنديي ضةمكي باكوري فرة كةلتوردا. ئةوةبو ئيتر رؤذئاوا بةبيانوي بوني كيَبةركيَكاريي نارِةواوة ئيدانةي ئاسياي كردو شةرِيَكي ئابوريي لة دذي رِاطةياند، بةلاَم كيَبةركص كردني رِؤذئاوا بؤ ئةوانيتر رِةوابو. بةمشيَوةية لة ئاستي جيهانيدا ئةو ثاوانكردني ثيشةسازييةي لةدةست دا كة ثتر لةسةدةو نيويَك لة دةستيدابو. بةلاَم خةمةكاني رِؤذئاوا لةلاي (ئةوانيتر) ةوة هةلَناقولَيَن بةلَكو خؤجيَين و لةناو خؤشدا دروست دةبن وةك (بيَكاريي زؤر-لاوازيي ريَذةي ثةرةسةندن- ثةرِاويَزكةوتني كؤمةلاَيةتي، ثاشةكشةي رِؤلَي دةولَةوت) . لة طةرمةي ئةم داخورانةدا سةرلةنوص لؤذيكي (ئيَمة-و-ئةوان) تةنانةت لةناو خودي ولاَتة رِؤذئاواييةكانيشدا كةوتةوة طةرِ.

ئةوةتا فةرةنسا موسولَمانةكان لة رِيزي هاولاَتيية بيَطانةكاني خؤيدا دانانص، هةروةها بةفةرةنسيشيان دانانص، بؤية زاراوةي (وةضةي دووةمي-داهيَناوة) هةمو ئةم بارودؤخة نويَيانة رِؤذئاوايان لةبةردةم بةرثرسياريي سةلماندني ئةو طوتارة مرؤييةدا داناوة كة خؤيبانطةشةي بؤ دةكات. ئةطةرضي رؤذئاواي هةتيوي ثاش هةرةسي بلؤكي رِؤذهةلاَتي دةلاَ ثةيامي (ئازادي، يةكساني، مافةكاني مرؤظ) ي هةلَطرتووة، كةضي كاري بؤ ئةوة كردوة لة ثاش دوذمني كؤمةنستي، دوذمنيَكي نوص بةتايبةتيش لة ئيسلام دروست بكات، ضةند فاكتةريَكي بابةتي و خؤيي بةشدارييان لة هيَنانة كايةي ئةم هةرِةشة نويَيةدا كردوة.

لة كؤتاييدا سؤفي بةسيس ثيَيواية سةرباري دةركةوتني ضةند سةنتةريَكي نويَي هيَز لة جيهاندا، هيَشتا هةر رؤذئاوا ئةو ثالَيَوراوةية دةتوانص بالَ بةسةر جيهاندا بطرص. بةلاَم بالَطرتنيَك لة فؤرميَكي نويَداو لة ضيَوةي كؤمةلَة ثةيوةندييةكي جياوازدا لةطةلَ ئةوانيتردا. بةجيهانيكردنيش لةو سةرةوة هةر يةكخستنيَكي طةردونة لة ذيَر قةلَةمرِةوي سةركردايةتيي رؤذئاوادا، بةلاَم ضاخي هةيمةنة تيَثةرِيوة، ناوةندي هيَزو برِياردانيش لة جيهاندا زؤربون. ئةمةش نةك هةر سةكةوتنةكة لةدةست رِؤذئاوا دةسةنص، بةلَكو ئةو سةنتةر بةندييةشي ليَ وةردةطريَتةوةكة جاران خةسلَةتيَكي بنضينةيي ئةوبو.

ئايا ئةو شةثؤلة ميلليية فراوانانةي رِؤذئاوا لة دذي (بة جيهانيكردن) طوزارةكردن نين لة هةرةسي ئةو ئةفسانانةي رؤذئاوايان دروست كردوةو، لة كؤتايي هاتني قةناعةتي (سةركةوتويي رؤذئاوايي) ؟ ديارة ئةمة ئاسايي كردنةوةي باري رِؤذئاواية لة جيهانيَكي بةجيهانيكراودا.

لةم سةرضاوة ئينتةرنيَتيةوة كراوة بة كوردي

www. aljazeera. net/books

الغرب والَخرون :- قصة تفوق

8/10/2001غةزوي كةلتوري و طفتوطؤي شارستانييةكان

رِةنطة زؤر بةكارهيَناني ضةند ضةمكيَك وامان ليَبكةن كةبلَيَين ئةوضةمكانة بؤخؤيان رِوون بونةتةوةو ئيتر ناكؤكييان لةسةر نةماوةو دةبيَت ئيَمةش بةبةرةنجامةكانيان قايل ببين. لةوانةية ئةم خؤبةدةستةوةدانة كاكلَةدارة لةسايةي نائامادةيي طفتوطؤيةكي رِةخنةطرانةداضةندطرفتيَكي ليبكةويَتةوةو طةرِان بةدواي ضارةسةرةكانياندا سةرقالَمان بكات. جطة لةوةش ضةنددذايةتيةكينارِاست بوروذيَن و لة رِوبةرِوبونةوةي ئةو ململانة رِاستةقينةيةدوورمان بخةنةوة كة دةبيَت بةرِاستيووريايي بين و خؤمانيبؤكؤبكةينةوة.

نمونةي ئةوضةمكة زؤر بةكار هاتوانةي كةثرِن لةتةوذميهةلَضون، ئةو دو شتةن كة ثيَيان دةوتريَت غةزوي كةلتوري و طفتوطؤي شارستانيةكان. بؤئةوةي بتوانين بةباشي ئةودو ضةمكة بناسيَنين ثيَويستمان بةبرِيَك لة بيَلايةني ئةكاديميانة هةية.

كةلتور لة نيَوان ئايدؤلؤذياو ثراكتيكدا

كةلتور) CULTURE) تةنها شتيَك ناطةيةنيَت، واتةتةنها زاراوةيةك نية تؤذةران لةسةري رِيَك نةكةون. بةلَكو ثتر لةماناو ئاستيَكي هةية، هةر ماناوئاستيَكيش بواريخؤيانيان هةية. ديارترين ماناي كةلتور رؤشنبونةوةي ئاوةزو فراوانبونيئاطايية، ئةوكةسةيكةلتوربةرهةم ديَنص و بةكاري ئةبا ثيَي دةطوتريَت رِؤشنبير، بة كؤمةلَيَك رؤشنبيريش دةوتريَت ئةنتليجنسيا. كةلتوربةم ماناية ويَنةيةكيثةرةسةندنيهؤشيبةكؤمةلَةو لةسةر ئاويَنة رونةكاني ئامرازةكانيدةربرِين وداهيَنان رِةنط دةداتةوة. لةم ثيَطةيةوة رؤشنبير دةتوانيَت وردبينانةوبةناوي هةمووانةوة طوزارة لة رِةوشة طشتيةكان بكات. لةبةرامبةر رِةوشي طشتيدا ثرسيار لةسةرهةلَويَستي رِؤشنبير درست دةبيَت كة ئايا تا ضةند مولتةزيمة يان جياخوازة. ثةيرِةويي ئايدؤلؤذيش كاريطةري لةسةرهةلَويَست دادةنيَت.

بواريَكي ديكةيكةلتورسةربةزانستةكؤمةلاَيةتيةكانةوبواريَكي فراوانترلةوةي ثيَشو دةطريَتةوة، واتة تةواوي سةرمايةيكاريمرؤظايةتيو بةرهةمة كؤمةلاَيةتيةكاني ئةوكارةية. كؤمةلَيَك ضالاكيي مرؤيية لة رِةوشتي كردةيي و ئاوةزيدا بةرجةستةدةبن. ئةم سيستمانةدةكرص لة رِيَطةي سيستمة كؤمةلاَيةتيةكانةوة بطوزيَريَنةوة. ثيَكهاتةيةكي طريَضني تيَكضرِذاويرِةوشتيكردةيي و هزرين و مرؤظ بةدةستي هيَناون، هةموو ثيَكهاتة ماتريالي و ئاوةزيةكانن مرؤظ لةسروشتدادروستي كردون. كةوابص ئةطةر سروشت كةرةستة خاوةكان بدات بةدةستي مرؤظةوة ئةوا كةلتوريش مرؤظ فيَر دةكات ضؤن ئةوكةرةستانة لةبةرذةوةنديخواست و ثيَويستيةكاني خؤيدا بةكار بهيَنيَت. بؤية ئةطةر سروشت ضةندياسايةكيجيَطيري هةبيَت ئةوا وةك ئةوةي لة ئايين و فةلسةفةو هونةريشدا دةبينين، بةهاوثيَوةرةكانيش بةسةركةلتوردا زالَن، ئةمةش بةو مانايانا كة ضةمكي كةلتورو كؤمةلَطا بةيةكةوة يةكبخةن، ضونكةكةلتور بةرةنجامي كارليَكةكاني كؤمةلَطةية.

بونياديكةلتور

هةر كةلتوريَك بونياديَكي هةية كةلةسصلايةن ثيَك ديَت:- ثيَكهيَنةرةكان، رِةطةزةكان، ثةيوةنديةكان.

ثيَكهيَنةرةكان ضةند ضيَوةيةكيطشتي وةك (زمان و ئاين و هونةر) ن و هةمو كةلتورةجؤراوجؤركان تيَيدا بةشدارن.

رِةطةزةكانيش ئةو ناوةرؤك و بةرهةمة ضونايةتية تايبةتيانةن كة ضيَوة طشتيةكان ثرِدةكةنةوةو لةشويَنيَكةوة بؤ شويَنيَكيدي دةطؤرِيَن. ضةند ثةيوةندييةكي دياريكراويش لة نيَوان ئةم رِةطةزانةدا دادةرِيَذريَن و بةثيَي ئةو ثةيوةنديية كيَشي رِيَذةيي هةريةكة لة رِةطةزةكان دياريدةكرص.

نهيَني ثيَشكةوتني كةلتوريلةوطؤرِانانةداية كةبةسةرثةيوةندينيَوان رِةطةزةكاندا دص. دةكرص تاكة رِةطةزيَكيش وةك خؤي نةميَنيَتةوةوئةويش لة ناوةرؤكيدا، يان لة رِوي ثةيوةنديةوةي بة ئةواني ترةوة طؤرِانيبةسةردا بيَت، ضونكة تاكة رِةطةز بةتةنهاخؤي كار ناكات و ناتوانيَت وةك كيانيَكي سةربةخؤكاربكات بةلَكو بةهؤي ئةو مرؤظانةوة كاردةكات كة بةكاريدةهيَنن و ليَي تصدةطةن و بة ئارِاستةيةكدا كاريثص دةكةن. بةم ثيَية دةكرص لةناو يةك ثيَكهاتةدا دوو لايةن جيا بكةينةوة، لايةنيَكي جيَطيرو ستاتيكي لايةنيَكي طؤرِاوي داينامي.

ئةوةي يةكةميان ثةيوةنديي بةدةقي ثاريَزراو، يان كةلةثوري ثيَشوةوة هةية، دوةميان ئةو مومارةسانةن كة شتةثاريَزراوكان دةخةنةوة طةرِ، ثيَطةي ئةمةي دوةميان بةثيَي كةلتورو بةثيَي قؤناغ و دةستةو تاقم دةطؤرِص. ئةوشتانةي كةثيَيان دةطوتريَت تةقليدو كةلةثور هيَندةيئةوةي كةرِوداوي ميَذووين و لة زؤر رِوةوة لةسةر زؤر ئاستةوة لةطةلَ رِوداوة كانيداهاتوداكارليَك دةكةن، ئةوةندة رِةسيدو سةرماية نين. رِةنطةكةلتوريَك هةبيَت لة رِويةكيةوة كارلة كةلتورةكانيتر بكات و ببيَت بة مولَكيَكي كؤمونةيي هةمو مرؤظايةتي، يان بةشيَكيبتوانص ببيَت بةسةر مةشقي ضةندكةلتوريَكيبيَطانةي تر. يان هةر ئةو بةشة بؤخؤي ثةكيبكةويَت و مردنيَكي سرشتيانة بمريَت، يان مةبةستي هةبيَت ضةندلايةنيَكيخؤي تيَك بشكيَنيَت. وةك ئةوةي كةلةكاتيداطيركرانيذيَردةستةي بيَطانةدا رِودةدا، تيَك شكانيَك لةبةرذةوةنديي كةلتوريَكي زالَتردا دةبص. بةلاَم ضةندلايةنيَكي ترهةن كةلَكي ئةوة دةطرن لةناو ئةو كةلتورة طؤرِاوانةدا بميَننةوةو بةردةوامبن كةلةضةند قؤناغيَكيثاش يةكدا بةسةر طةليَكدا ديَن، وةك زمان وهةندص بيرو باوةرِ. . لة بونيادي بنةرِةتيي هةركةلتوريَكدا كةلةثورهةية. ئةم كةلةثورةش ئاويَتةيةكة لةضةندرِةطةزيَكي كةلتورة ثيَشوةكاني طةليَكةوة ثيَكهاتووة. واتة تةنهايةك كةلتور ناطةيةنيَت، هيَماورِةطةزة بةكارهاتوةكانيشي تةنها شتيَك ناطةيةنن، ضونكة وةك وتمان هيَماو مومارةسةو ناوةرؤكي رِةطةزيَك لة كةلتوريَكةوة بؤ كةلوريَكي تر دةطؤرِيَن.

ليَرةدا ثيَويستةجةخت لةسةرئةوة بكةين كة كة كةلةثور ماناي دةقيَكي دياريكراو نية، بةلَكو تيَطةيشتنيمرؤظ لةو دةقةلةزةمةنيَكي دياريكراوداو رِيَطاكاني بةكارهيَناني و خستنةطةرِي دةقةكة كةلةثور دروست دةكةن.

كؤمةلَطة بةدريَذايي سةردةمةكان كةلتوريَكي بةردةوامي نابص، بةلَكو ئةوةي كة بةردةوام دةبص ئةو لايةنانةية كةكةلتوركان بةيةكةوة كؤدةكاتةوةوطريَيان دةدات بؤئةوةي مانةوةو كاريطةرييان بؤمسؤطةربكات. دةتوانين بةوشتانة بلَيَين (ثيَكةوة طريَداني نةتةوةيي) واتة لايةنة هاوبةشةكاني ئةنداماني طةليَك كةسةرباري جياوازيي جؤرو وةضةو كاروضين و فيَربون، بةيةكةوة كؤيان دةكاتةوة. ليَرةدا لةوة نزيك بوينةتةوة باس لة مةسةلةي (ناسنامة) بكةين.

مةسةلةي ناسنامة

تويَذينةوة لة مةسةلةي ناسنامة، تويَذينةوة نية لة شتيَك كةهةمان بوبيَت و لةدةستمان دابيَت، يان لةدةستي بدةين، بةلَكو طةرِانة بةدواي يةكخستني ئينتيمادا. ئينتيما نةك بةماناي سازدان، بةلَكو بةماناي يةكيَتيدروستكردني نيَوان جؤراوجؤرةكان و دروست كردني خالَيهاوبةش. ناسنامة، كةوابص ئةورِةهةندة خؤجيَي و مؤركة باوو شيَوة بؤماوةيةيةي كارة كة تايبةتمةنديي طةليَك جيادةكاتةوة. واتة شيَوةي بؤضونيهةرطةليَك بؤطرفتةكان و ضارةسةرةكانيان، كةلةوسةرةوة مؤركيَكي تايبةتي بةردةوام بؤهزرو رِةوشتيان دروست دةكات. وةك زالَ بوني نةزعةي ئةزمونطةري براطماتي لاي هزري ئةنطلؤساكسؤنيةكان و، نةزعةي خؤيي و عةقلَييفةرةنسيةكان و ئايدياليستي ئةلَمانةكان، ئةطةرضي ناشتوانين بلَيَين ئةم نمونانةي هيَناماننةوة هةلَويَستي هزري و رِةوشتي تةواوي هةريةكة لةطةلةكان ثيَك ناهيَنن.

ئةو خةلَكانة كةبةدواي ضارةسةري طرفتةكان و رِوبةرِوبونةوةي تةحةداكاندا طةرِاون، بةثيَي ثيَويستيي ثرؤذةكاني خؤيان ئةوشيَوازة، يان ناسنامةيةيان دروستكردووة، واتة مرؤظ خؤي بةمةبةستةوة ئةوانةي هةلَبذاردووةوثيَيانةوة لةدايك نةبووة.

طفتوطؤي شارستانيةكان

بؤ ئةوةي هةر شارستانييةك بتوانيَت وةك لايةنيَك لةطةلَ لايةنيَكي تردابضيَتة طفتوطؤوة ثيَويستة برِيَكي دياريكراوي سةربةخؤيي هةبص. شارستانيش وةك وتمان بةرجةستةكردني مادي و بينراوي كةلتورة. كةوابص طفتوطؤش رِةوشيَكي رِةواو سروشتية. طفتوطؤي ثراكتيكي و طفتوطؤي ئاوةزيش هةية. ثراكتيكيةكةيان ئةوةيةكة لة رِيَطةي هةمو كةنالَةكاني هيَنان و ناردنةوة دةكرص (بةلاَم تةنها بةمانا بازرطانيةكةي نا) ضونكة طةشتكردن و ئالَوطؤرِكردني شارةزايي ناو هةمو بوارةكانيش دةطريَتةوة.

طفتوطؤي ئاوةزيش ئةوةيةكة كةنالَة رةسمي و نا رِةسميةكان لةرِيَطةي ئامرازةكاني ثةخش و رِاطةياندن و دامةزراوةكاني فيَربون و ثةيرِةوةكاني خويَندنةوة ئالَوطؤرِيان ثيَدةكةن.

بيَطومان ئةم دوو رِيَطايةش بةيةكةوة ئاسؤي بينيني هزري و هونةري فراوان دةكةن و ضارةسةري نوص لايلايةنةكاني طفتوطؤ دروست دةكةن. كةواتة طفتوطؤكردن بةهايةكي ئيجابيانةي هةية ضونكة دورة لةشيَوازي سةركوت و ناضار كردنةوة. ميَذوش زؤر نمونةي طفتوطؤي تيَدايةو زؤر نمونةي رِوبةرِوبونةوةشي تيَداية كةلةم نمونانةي دوايياندا ضةك بةشداريي هةنديَكياني كردووة.

نمونةي يةكةمي شارستانيةكان شارستانيي طريكية كة طفتوطؤيةكي رِاستةوخؤي لةطةلَ شارستانيي رؤذهةلاَتي نزيك و بة تايبةتيش ميسردا هةبوة. دؤزينةوةي كشتوكالَكردن لةسةر كةناري رِوبارةكان شؤرِشي يةكةمي مرؤظايةتي بو، هةنطاويَكي زوو بوو بةرةو شارستانيي و مرؤظ لةويَوة فيَربو كة ضؤن سروشت بةرهةم بهيَنيَتةوة. لةوكاتانةدا ميسريةكان ثيَويستيان بة تيؤريزة كردن نةبوو، كاتةكانيان لةكاري بةرهةمداردا بةسةردةبرد، يؤنانيةكانيش لةسايةي ئازاديو كاتي زؤرو نةبوني دةسةلاَتي مةركةزيدا دةيانتواني لةكاركردني ميسريةكان رِابميَنن. لة تواناي هزريي يؤنانةكان و تواناي كاركردني ميسري و طفتوطؤيداهيَنةرانةي نيَوانيانةوة ئةو رِةوشة طرنطة هاتة ئاراوة كة ثيَي دةطوترص (موعجيزةي يؤناني) .

كاتيَك يؤنان سةربةخؤيي سياسيي خؤيي لة دةست دا ئيمبراتؤريةتي ئةسكةندةري بو بةضةند دةولَةتؤكةيةكةوة سةربازةكان بةرِيَوةيان دةبرد. ئةوكاتة ئةسكةندةريية بوبة ثايتةختي شارستانييةك كة تيَيدا كةلتوري طريكي و ميسري و جولةكةيي و هةنديَكي فارسي و ضةند دةماريَكي تري رؤذهةلاَتي تيَكةلَبون، ئةوشارستانية رِةنطالَةيية ناوي شارستاني هيَلنستي بو. لةويَوة، واتة لةشارستاني هيَلنستييةوة بؤ يةكةم جار ثرؤذةي هاولاَتيي جيهاني (كؤزمؤ ثؤليتاني) دةركةوت و لةويَوة هزر وازي لةوة هيَنا تةلاري ميتافيزييانة بنياد بنص و كةوتة طفتوطؤكردن لةسةر رِةوشتي مرؤظ و ثيَوةرةكاني ئاكارو ضةند خويَدنطةيةكي وةك رِةواقي و ئةبيقؤريزم ثةيدا بون. شارستانيي عةرةبي ئيسلامي، شارستانييةكة دان بة هةموو كةلتورةكاني تردا دةنص، سوديان لي وةردةطرص و ثشتيان ثص دةبةستص. عةرةبةكاني سةرةتا لة شيَوة ذياني كؤضةريدا بون (بةدوبون) بةلاَم تيَكةلَبونيان بةشارستانيةكاني تر كؤمةلَطاي ئةوانيشي فيَركرد واز لة ثةيوةندية سنوردارة خيَلَةكيةكاني خؤيبهيَنص. ثاشتريش ثيَويستيي كؤمةلاَيةتي نوص لاي ئةوان دروست بو، ئةوثيَويستيانة ناضاريان كردن بةدواي شارةزايي شارستانيةكاني تردا بطةرِيَن. بؤية خةلَكة شارةزاكانيان لةسةدةي دووةم و سيَيةمي كؤضيةوة كةوتنة تةرجةمةكردني بةرهةمةكاني شارستانيةكاني بيَطانة.

ضاخي ريَنيسانس

ضاخي رِيَنيسانسي ئةوروثي كةسةرلةنوص و لة ميانةي دوو بزوتنةوةي تةريبةوة كةوتنة دؤزينةوةو ئاشكراكردني مرؤظ و سروشت، نمونةيةكي تري طفتوطؤي شارستانيةكانة. ئةودوو بزوتنةوةية يةكيان بزوتنةوةي كلاسيكييمرؤيي بو، بة نيازي دابينبوني ئازاديي هزرو طفتوطؤ، دروشمي طةرِانةوةيان بؤ دابة كؤنةكان بةرزكردةوة، بؤ ئةوةي لةضنطي ئةودةزطا كةلتوريية دةرباز بن كةبةسةرضاخةكاني ناويندا زالَ بو.

بزوتنةوةي دووةم ئةوبزوتنةوة زانستيةية كة رِاستةوخؤ لة نةريتي تويَذينةوةي زانستييةوة سةرضاوةي طرتوة، سةرةتا لةسةر دةستي رؤجةر بيكؤنةوة رِاطةيةندراوة ئةم بزوتنةوةية شؤرِشي زانستيي ليَكةوتةوة.

ديارة رِيَنيسانسي ئةوروثاييش سوودي لة ئةزموني شارستانيةكاني رؤذهةلاَت و طفتوطؤي ئةوان وةرطرتوة، رِةنطة هةنديَجار ئةو طفتوطؤية لة كاتي ضةنطة خاضثةرستيةكاندا شيَوازي رِوبةرِوبونةوةي توندي وةرطرتبص.

بانطةشةي طةرِانةوة بؤدابة كؤنةكان، بانطةشةي شويَن كةوتنيَكي رِةطةزثةرستانة بوو، ضونكةداواي طةرِانةوة نةبو بؤ دةقةكان، بةلَكو وةلاَمدانةوةيةكي رِاستةوخؤ بوبةو خواستة ديَرينةي كةدةلاَ با ذيان بةرِاست و رِةواني وةربطرين و هةمو طرفتة سياسي و ئاكاري و كؤمةلاَيةتيةكان بخةينة بةر ئةزمونيَكي رِةخنةطرانة. ديارة ئةمةش كاتيَك رِةخسا كةطفتوطؤيةكيبابةتيانة لة نيَوان ئةوروثاو رؤذهةلاَتدا لةسةر ئاستيَكي ماتريالَي و هزري نوص هاتة ئاراوةوكالاَبازرطاني و دةستهاتة هزريةكان لة نيَوان هةردوولادا ئالَوطؤرِ كران و ضةندتويَذيَكي بؤرذوازيي نوص هاتنة ئاراوة كة داواي طةرِانةوةيان دةكرد بؤ داب و نةريتة كؤنةكان.

ئةودوو بزوتنةوةيةي كة باسمان كردن (كلاسيكيةكةو زانستيةكة) وةك دوو رِوباروابون رذانة ناو كةندرِيَكةوة كة ثاضي طفتوطؤي ديَرينينيَوان رؤذهةلاَت و رؤذئاوا هةلَيكةندبو. هيَندةي نةبرد رِيتمي ثيَشكةوتني دةستهاتة رؤذئاواييةكان خيَرابو. لةبةر ئةوةي بةبوذانةوةي كةسيَتي تاكةكانةوة ثالَي ثيَوةدةنرا. ثاشان دةولَةتي نةتةوةيي ثيَكهات و بةهاسةرمايةداريةكاني وةكو ئازادي كيَبةركيَكردن و ئارةزوي غةزوكردن هاني ئةوثيَكهاتنةيان دا. ئةطةرضي ئةم رِةوتة نويَيةي ثيَكهاتنة لةسةربنةماي تاكرِةوي بو، نيازي بةجيهانطيري هةبو، ضونكةبواريَكيفراوان بوو بؤ كاركردني خةوني دؤزينةوةي نوص و خاوةنداري و غةزوكردن لة هةردو رِةهةندة تاكرِةوي و جيهانطيريةكةوة. مرؤظي رؤذئاوايي بؤضونيخؤيي سةبارةت بة مرؤظ لةو دوو رِةهةندةوة هةلَيَنجا، هةمو شتةكاني بةثيَوةري خؤي دةثيَوي. بؤية ئةم بؤضونة كاريَكي واي كرد رؤذئاوا لةمةسةلةي طفتوطؤداشكست بيَنص. تةنانةت (ماركس) يش، ئةو بيريارو تيَكؤشةرةمرؤيية كة خةوني بة جيهانيَكةوة دةبيني لة ذيَرسايةيكؤمةنستيدا بص و دةولَةت و ململانةي ضينايةتي نةميَنص، كة باسي لة (شيَوازي بةرهةمهيَناني ئاسيايي) دةكردو باسي لةشارستانية نا ئةوروثاييةكان دةكرد، نةيتواني نةخشةي طفتوطؤيةكي نيَوان رِؤذهةلاَت و رؤذئاوا دابنص. ئةمةش ضةمكيَكي زؤر نامؤيةو ناكؤكة لةطةلَ ئةوقؤناغانةي تردا كة مةترياليزمي ميَذويي باسي كردون.

غةزوي كةلتوري

ليَرةدادتوانين بةضةندهةنطاويَكي ئارام بضينة سةر ضةمكي غةزوي كةلتوري. دةبص ثيَش ئةوةش دان بةوةدا بنيَين كةهةمو كةلتورةكان، بةشيَوةي ئاشتيبيَت، يان ضةكدارانة كاريطةرييان لةسةر يةكترداناوة. هيض كةلتوريَكيش بيَبةري نية لةوخلَتة خوازراوو نةخوازراوانة كة تيَيضون، بؤيةئةوةي نةخوازراوبص و بةزؤر تيَيضوبص دةتوانين ثيَي بلَيَين غةزويكةلتوري. مةبةستمان لة نةخوازراويئةوةية بةزؤرةملةيي بسةثيَنرص، دةناجؤريَكي تري تيَضون هةية كةغةزونيةو بةنهيَني دةضص، واتة ضةند تويَذيَكي خؤجيَي دةيهيَنن و لةبةرامبةر خةلَكاني تردا بةرذةوةنديي خؤياني ثصدةثاريَزن.

غةزوكردن ئةطةركةلتوريبص، دةبصبةضةند هيَزيَكي ناكةلتوري تر بسةثيَنرص، ضونكة كةلتور ضةند مةسةلةيةكي ثةيوةنديدارة بةئاوةزو ويذدان، واتةهؤشةوة.

ترسي وابةستةيي

لةلاي ئةوانةي كةلةدذي غةزوي كةلتوري هاوار دةكةن، شتيَك هةية شاياني حساب بؤ كردنة ئةويش ترسي وابةستةيية، ئةمةش حةقيَكة و دةبص ئيَمةش شتيَكي لةسةربلَيَين، ئةطةر ضي كة مةسةلةكة لة غةزوي كةلتوري جياوازة.

كةلتور لةدةوري ناوكؤكةيةكي بنةرِةتي دروست دةبص كة ئةويش بةرهةمهيَناني خودة ماترياليةكةي كؤمةلَطةية، بةماناي تواناي ئةوثةرةسةندنةية كة رِيَطة لةبزرِكان و ثةك كةوتن دةطرص.

واتة خؤطرتن و ئازادبون لة وابةستةيي. ضونكة كاتيَك كة كؤمةلَطة ثةكيبةرهةمهيَنانةوةي خؤيي دةكةوص، كةلتورةكةشي سنورداردةبص و هيَندةي ثصدةكرص كةلتورة لة قالَبدراوة ئامادةكان بةكار بهيَنيَت:- واتة كةلتورةكةي لة رِابوردويةكيكؤنةوة وةردةطريَت كةئيَستا ئةوكةلتورة خؤي و طرفت و ضارةسةرةكانيشي بةسةرضون، كة ئةمة سةلةفيةتة، يان لة ئيَستا يةكةوة وةريدةطرص كةخؤيبةشدارييلة دروستكردنيدا نةكردووة، لةوديوي سنوري خؤيةوة، لة رِؤذئاوادروست كراوة.

رِاستكردنةوةيةك

دوذمني رِاستةقينةمان غةزوي كةلتوري نية، بةلَكو شيَواندني كةلتوريية، بيَطومان ئةمةيان رِةوشيَكي ناوخؤيية، كة هةستمان بةوة كرد، دوذمنة رِاستةقينةكاني خؤمان دةناسين، بةرثرسياريي رِوبةرِوبونةوةيان دةكةويَتة ئةستؤمان. طرفتيئيَمة خؤدزينةوةية لةو رِوبةرِوبونةوةية، ديَين لةبري ئةوئةلَتةرناتيظيَك دروست دةكةين و نةفرةت و جامي تورِةيي خؤماني بةسةردا دةرِذين.

سةرضاوة / المنار - ذمارة (31) تةمووزي 1987 ل 118 -130

 فيدرالَيزم و ديموكراسي ديَظيد بودنهايمةر

 (حكومةتي فيدالَي و حكومةتي ويلايةتةكان، هةردوو جؤرةكة لةرِاستيدا بريكار و ليَثرسراوي طةلن، بةلاَم لةيةكتريش جياوازن، سةلاَحيةتةكانيان جياوازة، كار بؤ هيَنانةديي ئامانجي جياواز دةكةن)

جةيمس ماديسؤن/ طؤظاري فيدرالَي-ذمارة 46. هةلَبذاردنةكاني سةرؤكايةتييسالَي (2000) - (ديارة كة مةبةستي لةسةرؤكايةتيي ئةمريكاية) يةكيَكة لةو هةلَبذاردنانةي كة ئةنجامي لايةنة بةشداربوةكاني تا زؤرترين ئاست لةيةكةوة نزيك بوون، هةروةها بوةمايةي زؤرترين ثشيَويي ناو ميَذووي ئةمريكاش. تةنانةت تا ثتر لةيةك مانطيش لةثاش دةنطداني هةلَبذيَرةرةكانةوة دلَنيايي لةسةر ئةوة نةبوو كة ئةو ثالَيَوراوةي لةو هةلَبذاردنةدا سةركةوتن بةدةستدةهيَنيَت و دةبيَتة ضل وسيَيةمين سةرؤكي ولاَتة يةكطرتووةكان (جؤرج. دةبليو. بوش) ي ثالَيَوراوي كؤمارييةكانة. لةو دةماودةمةشدا جيهان ضاوديَريي ئةوةي دةكرد كةشةرِي سةر دةنطةكاني فلؤريدا ضةندجار لةنيَوان دادطا خؤجيَييةكان و دادطاكاني ولايةتةكة و دادطا فيدرالَييةكاندا هيَنان و بردني ثيَدةكرا، تادادطاي بالاَ كيَشةكةي يةكلايي كردةوة. شتيَكيش كةزؤري ضاوديَراني بيَطانة وةك سةرسوورهيَنةر دةيانبيني جياوازيي طةورةي نيَواني ثيَوةرةكاني هةلَبذاردن بوو لةشويَنيَكةوة بؤ شويَنيَكيتر، وئةوةش كةضؤن بةرثرسيارة خؤجيَيةكان بؤيان دةلوص رؤلَيَكي طةورةي لةو شيَوةية لةهةلَبذاردنة نةتةوةييةكاندا بطيَرِن.

 خؤ لةوانةية جياوازبووني ريَورِةسمةكاني هةلَبذاردن لةولايةتيَكةوة بؤ ولايةتيَكيتر بةلاي هاوولاَتيية ئةمريكييةكان خؤشيانةوة ضاوةرِوان نةكراو بووبص. بةلاَم كةمجار تيَكةلَكيَش بووني نيَواني سةلاحيةتةكاني حكومةتة خؤجيَييةكان وحكومةتي ولايةتةكان و حكومةتي فيدرالَي وةك شتيَكي نائاسايي دةركةوتوة. رةنطة تيَثةرِيني هةر ضةند رؤذيَكي كةميشي نةويَت كة خةلَكاني ئاسايي لةولاَتة يةكطرتووةكاندا مامةلَة لةطةلَ كؤمةلَة ياسا و ريَورِةسميَكدا بكةن كة تازةبن و ثةيوةندييان بةئةو سص ئاستةي فةرمانرِةواييةوة هةبص. . ئةمجا داناني نةخشة وثلان بؤ ناوضةكان و ريَكخستني هاتوضؤ و ثاكوخاويَنيي طشتي و كارطيَريي ثةروةردةيي، وضاككردنةوةي ريَطاوبان و سةدان خزمةتطوزارييتريش نمونةي ئةو كارانةن كة بةرثرسة خؤجيَيةكان بةثيَي ريَثيَدانيَك ئةنجامي دةدةن كة حكومةتي ولايةتةكة ثيَيان دةبةخشيَت. حكومةتي ولايةتةكانيش سةرؤكاريي زؤر كاروباري وةك سياسةتي ثةروةردةيي، دادوةريي سزايي، ريَكخستني كار وثيشة و تةندروستيي طشتي وضةند بواريَكي طرنطيتر دةكةن، حكومةتي فيدرالَييش ئةو كارانةي كة ثيَيهةلَدةستيَت بريتين لة بةرةظانيكردن لةولاَت، ئيدارةداني كاروباري دةرةوة و هةردوو سياسةتي ئابووري و نةختينةيي و ريفؤرمكردني سيستمي سةرثةرشتياريي كؤمةلاَيةتي، ئةمانةش ئةو شتانةن كة رؤذانة هةوالَةكان ليَياندةثيَضنةوة لةبةر ئةو كاريطةرة طةورةيةي كة لةسةر خةلَك هةيانة. لةطةلَ ئةوةشدا كة خةلَكيَكي زؤر كةم لةوكاتةدا هةستيان بةمةسةلةكة كرد، بةلاَم شانؤيي دواين هةلَبذاردنةكاني سةرؤكايةتي و ضةندان رووداويتري ثةيوةنديداريش بةذياني رؤذانةوة لةسةر سةكؤي شانؤيةك رويدا كة دةستوردانةراني ئةمريكا ثيَش ثتر لةدوو سةد سالَ دروستيان كردبوو. باوانة دامةزريَنةرةكان وةك خةلَكانيَكي نيشتةجيَكراو لةسايةي دةستةلاَتيَكدا دةياننالاَند كة حكومةتيَكي بةريتانيي ئيمثرياليستي سةثاندبوي ئةو باوانة وايان ليَهاتبوو واياندادةنا كة دةستةلاَتي ناوةندي ماف وئازادييةكاني ئةواني خستؤتة بةرهةرِةشة. بؤية لةئةنجامي ئةمةوة طرفتيَكي طةورة كةيةخةي ئةو كؤنطرة دةستورييةي طرت كة سالَي (1787) لةفيلادلفيا سازدرا ئةوةبوو كة ضؤن سنوريَك بؤ دةستةلاَتي حكومةتي ناوةندي دابنرص،  ولةهةمان كاتدا هيَندةش دةستةلاَتي ثيَبدريَت كة بتوانيَت بةرذةوةنديي نةتةوةيي بثاريَزيَت.

 يةكيَك لةو ضارةسةرانةي ثيَشنياركرا بؤ ئةو طرفتة بريتيبوو لةدابةشكردني دةستةلاَتةكان بؤسةر دوو ئاستي حكومةت، حكومةتيَك نةتةوةيي بيَت و ضةند حكومةتيَكيش بؤ ويلايةتةكان. ئةم سيستمي دابةشكردني دةستةلاَتانة (واتة فيدرالَيزم) نةك هةر تةنها بةوة دادةنرص كة لةسةر ئاستيَكي فراوان بةشدارييةكي دانسقةي ئةمريكاية لةتيَوري فةرمانرِةواييدا، بةلَكو بةشيَكيشة لةخودي عةبقةريةتي دةستووري ئةمريكا.

ثيَناسةي فيدرالَيزم: سيستمي فيدرالَي، يان فيدرالَيزم، سيستمي دابةشكردني سةلاحياتي نيَواني دوو حكومةت يان ثترة كة دةستةلاَتي خؤيان بةسةر هةمان كؤمةلَة خةلَك و هةمان هةريَمي جوطرافيدا ثيادةدةكةن. سيستمةكاني (تاك فةرمانرِةوايي) كة باوترين جؤري حوكمي جيهانن، هةريةك سةرضاوةي دةستةلاَتيان هةية كة حكومةتي ناوةندي، يان حكومةتي نةتةوةيية (وةك حكومةتي هةر ولاَتيَك) . لةطةلَ ئةوةشدا كة دةكرص ديموكراسي لةسايةي هةر كام لةم دوو سيستمةي فةرمانرِةواييدا طةشة بسةنيَت، بةلاَم جياوازيي نيَواني ئةو دوو فؤرِمةي حكومةت جياوازييةكي راستةقينة و طرنطة. بؤ نموونة بةريتانياي مةزن حوكميَكي تاك فةرمانرِةوايي هةية، كةضي سةبارةت بةهةموو ئةو كار و مةسةلانةي لةناو ئةو شانشينة يةكطرتووةدا روودةدةن ثةرلةمان بالاَترين دةستةلاَتي هةية. تةنانةت ئةطةر لةكاروبارة خؤجيَيةكاندا ضةند سةلاحيةتيَك بدريَت بةضةند دةزطايةكيتر، ئةوا ثةرلةمان دةتوانيَت هةر شتيَكي بةطونجاوزاني بيسةثيَنيَت بةسةر شارؤضكة و شار و هةريَمةكاندا، ئةو تةنانةت دةتوانيَت شار و هةريَمةكان هةلَوةشيَنيَتةوة، يان ئةطةر ويستيشي سنوورةكانيان بطؤرِيَت.

 بةلاَم لةولاَتة يةكطرتووةكاندا بارودؤخةكة تةواو جياوازة. ياساكاني حكومةتي نةتةوةيي كة بارةطاكةي لةواشنتةني ثايتةختة بةسةر هةر تاكيَكدا ثيادةدةبص كة لةناو سنوري ولاَتةكةدا بذي، بةلاَم ياساي حكومةتةكاني هةريةكة لة ثةنجا ويلايةتةكة تةنها بةسةر ئةو خةلَكانةدا ثيادةدةبص كة لةناو ويلايةتةكاندا دةذين. بةثيَي دةستووري ئةمريكا كؤنطريس دةستةلاَتي هةلَوةشاندنةوةي هيض ويلايةتيَكي نيية، هةروةها بؤ هيض ولايةتيَكيش نيية سةرؤكاريي هيض دةستةلاَتيَك بكات كة تةنها حكومةتي فيدرالَي بؤ ئةو دةستةلاَتة ريَثيَدراوبص.

 لةراستيدا دةستوري ئةمريكا سةرضاوةي هةريةكةي دةستةلاَتةكاني حكومةتي نةتةوةيي و حكومةتةكاني ولايةتةكانيشة. ئةو بةلَطةنامةيةش (واتا دةستور-و-) رةنطدانةوةي ئيرادةي طةلي ئةمريكاية و ئيرادةي طةليش دةستةلاَتي بالاَي ناو هةر سيستميَكي ديموكراسيية.

 حكومةتي ناوةندي (مةركةزي) لةدةولَةتي فيدالَيدا سةلاحياتي سنورداري هةية و دةستةلاَتي تةواويشي بةسةر كاروبارةكاني دةرةوةدا دةشكص، بةلاَم ثيادةكردني دةستةلاَت لةكاروبارة ناوخؤييةكاندا مةسةلةيةكي زؤر طريَضن ترة. بةثيَي دةستوور حكومةتي ولاَتة يةكطرتووةكان سةلاَحيةتي سةرتاسةريي ريَكخستني بازرطانيي نيَواني ولايةتةكان و بازرطانيي دةرةكي و سكةليَداني ثارة و بةخشيني رةطةزنامة بةكؤضبةران و دروستكردني هيَزي دةشتةكي و دةريايي و ضةندمةسةلةيةكيتري هةية. ولاَتة يةكطرتووةكان ئةوة بؤ هةريةكةي ولايةتةكاني مسؤطةردةكات كة حكومةتي سيستم كؤمارييان هةبص، ئةمةش ئةوة مسؤطةردةكات كة هيض ولايةتيَك (بؤ نمونة) حكومةتيَكي ثادشايي دروست نةكات. ئةوة بةرِووني ديارة كةئةم بوارانة بوارطةليَكن كة تياياندا بةرذةوةنديي ولاَتةكة دةكةويَتة ثيَشي بةرذةوةنديي هةرتاكيَكي ولايةتةكانةوة. بؤية وا رِاست بووة كةحكومةتي نةتةوةيي خؤي دةستي ثيَوةبطرص. هةروةها حكومةتي نةتةوةيي دةستةلاَتيَكي دادوةريشي هةية بؤ ضارةسةركردني ناكؤكييةكاني نيَواني دووان يان ثتري ولايةتةكان، يان نيَواني هاوولاَتياني ولايةتة جياوازةكان.

 بةلاَم لة ضةند بواريَكي تري سياسةتي ناوخؤدا، لةوانةية حكومةتي نةتةوةيي ناوةنديي و حكومةتةكاني ولايةتةكان بةرذةوةندي يان ثيَويستيي تةريب يان تيَكهةلَكيَشراويان هةبيَت. ليَرةدا دةكرص هةركام لةحكومةتي ولايةت، يان حكومةتي ناوةندي ثيادةي دةستةلاَتي خؤي بكات؛ طرنطتريني ئةم دةستةلاَتة هاوكاتييانةش دةستةلاَتي (باج سةثاندن) ة. بةلاَم لةو بوارانةدا كة دةستور نةيووتووة ئةمانة لةسةلاَحيةتي حكومةتي ناوةندبن، دةكرص ولايةتةكان سةرؤكاريي دةستةلاَتةكةي بكةن، بةو مةرجةي كارةكةيان ناكؤك نةيةتةوة لةطةلَ ئةو سةلاَحياتانةدا كة بةثيَي ياسادةبص حكومةتي ناوةندي ثيادةيان بكات. لةو بابةتة طةورة و طرانانةدا كة ثةيوةندييان بة ذياني رؤذانةي خةلَكةوة هةية، وةك فيَركردن، تاوان وسزا، تةندروستي و بيَوةيي، دةستوور بةرثرسيارييةكي راستةوخؤ بؤ هيض كامي حكومةتةكان دياري ناكات. بةثشت بةستن بةثرنسيثةكاني كؤماري كة وةضةي دامةزريَنةرةكان كردويانن بةرِيَنويَني خؤيان، بةتايبةتيش تيؤرةكاني (جؤن لؤك) طةل ئةم سةلاحياتانةي بؤخؤي هيَشتؤتةوة و ولايةتةكاني راسثاردوة كةئةوان بةثيَي دةستوورة جؤراوجؤرةكاني ولايةتةكان خؤيان ثيَيهةستن.

 كاتص خؤي دةستوردانةران هةستيان بةئةطةري روداني ناكؤكي كردوة كةلةنيَوان دوو ئاستةكةي فةرمانرِةوايي، يان لةنيَوان رةطةزةكاني هةريةكةي ئاستةكاندا رووبدات، بةتايبةتيش لةبواري بةكارهيَناني ئةو سةلاحياتانةدا كةهي هةردوولاية، بؤية بؤ خؤثاراستن لةوةش هةندصستراتيذيان لةثيَشضاوطرتوة:-

يةكةم:-سةروةرييةكي بالاَتر لةدةستوري ولايةتةكان دراوة بةدةستوري ولاَتة يةكطرتووةكان (واتة فيدرالَي) ئةم بارة دةستةلاَتي سةثاندني ثيادةكردني داوة بةدادطاي بالاَ. ضونكة لةدةستوردا برِطةيةك هاتوة رايطةياندوة كة سةروةري بؤ حكومةتي نةتةوةيي دةبص، كاتيَك كة بةكارهيَناني دةستورييانةي دةستةلاَتةكةي حكومةتي نةتةوةيي ناكؤك بيَت لةطةلَ ريَورِةسمي رةواي ولايةتةكاندا.

 هةروةها دةستور بةرووني ريَطةي ئةوةي لةولايةتةكان قةدةغةكردوة كة سةلاحياتيَك ثيادةبكةن كة بةحكومةتي ناوةندي دراوة.

 وةك بةشيَكي هةلَمةتي مسؤطةركردني ثةسةندكردني دةستور، دةستوردانةران قايل بوون ثشتطيريي بةلَطةنامةي مافةكان بكةن، كةتيَيدا يةكةمين دة راستكردنةوة بؤ دةستوركراوة، كة بةو ئامانجة دانراون ريَطة لةحكومةتي نةتةوةيي ناوةنديي بطرن دةست لة ئازاديية تاكةكةسييةكان وةربدات.

 دةستور ريَسا بنضينةييةكاني ثةيوةندييةكاني نيَواني ولايةتةكاني داناوة، بةوةي كة ئةو ئةركانةي دياريكردووة كة هةريكةي ولايةتةكان بةرانبةر بةيةكتر هةيانة، واشيكردوة كة هةر ولايةتيَكي نوص بضيَتة ناو ئةو يةكيَتيةوة، يةكسان بيَت لةطةلَ ولايةتة رةسةنةكاندا. دواجار ذمارةي نويَنةراني ولايةتةكان لةحكومةتي نةتةوةييدا يةكسان كرا بةذمارةي نويَنةرةكانيان لة ئةنجوومةني بالاَي كؤنطريَس (واتة ئةنجومةني ثيران) دا. باوانة دامةزريَنةرةكان هةولَيانداوة بةهةموو ئةم ريَطايانة سنوريَك بؤ ناكؤكيي نيَواني حكومةتة جؤراوجؤرةكاني ولاَتة يةكطرتووةكان دابنيَن.

 لةداهيَناني فيدراليزم دا لةلايةن ئةمريكاوة ثشت بةضةمكيَكي نويَي سةروةري بةسترا، كةئةويش دةستةلاَت ثيَداني رةهاي حوكمة. لةتيؤري سياسييانةي ئينطليزي و ئةروثيدا سةروةري تاكرِةوانة و لةدابةشبوون نةهاتوو بووة. بةلاَم بةدريَذايي قةيرانةكاني ئيمثرياليستي ثيَش جيابوونةوةي ئةمريكا لة بةريتانيا لةسالَي (1776) دا جيَنشين كراوةكان قسةيان لةسةر ئةوة دةكرد كة لةكاتيَكدا كة هةموو كاروباري ئيمثراتؤريةتة كة بةطشتي لةذيَر دةستي ثةرلةماني ئينطليزيدا بووة، لةراستيدا دةزطاكاني ياسادانان لةشويَنة جيَنشينكراوةكاندا ياساطةلي تايبةت بةشويَنةكاني خؤيانيان دارِشتوة.

 لةطةلَ ئةوةشدا حكومةتة سةرةتاييةكاني ئةمريكا لةسةردةماني شةرِي شؤرِشطيَريدا بةثيَي ئةو تيؤرة كاري دةكرد كة دةلَي نابص سةروةري دابةش و ثارضة ثارضة بكرص. بةثيَي مادةكاني سيستمي كؤنفيدرالَي (1783) واتة يةكةم دةستووري ولاَت هةر ولايةتيَك يان جيَنشينيَك سةروةريي خؤي هةبووة، ئةم ولايةتانة لةناو (ثةيوةستي هاورِيَيةتي) دا هاوكاريي يةكتريان كردووة بؤ ضارةسةري ئةو مةسةلانةي كة بةلاي هةموو ولاَتةكةوة بةطشتي طرنط بوون. بةلاَم دةركةوت كة ئةزمووني فؤرمي كؤنفيدرالَييانةي حوكمكردن قايلكةر نيية،  وهةنديَكيش بةمةترسيدار لةقةلَةمييان دا. ئةوةي كة روويدا هةر ئةوة نةبوو كة ولايةتةكان هاوولاَتيةكاني خؤيانيان لة ئازادييةكانيان بيَبةري كردووة، بةلَكو هةنديَكيشيان بةرذةوةندييةكاني خؤيانيان بةسةر بةرذةوةندييةكاني دةولَةتة طشتييةكةدا زالَكردوة.

 بوني بيَزاريي بةرفراواني لةمادةكاني سيستمي كؤنفيدرالَي وايكرد كة لةسالَي (1787) دا كؤنطرةيةك بؤ نويَنةراني ولايةتةكان ساز بدرص بؤئةوةي دةستوريَكي نوص دابرِيَذن.

 ئةو بةلَطةنامةيةي كة لةو كؤنطرةيةوة دةرضوو بةئةم ووشة بةناوبانطة دةست ثيَدةكات (ئيَمةي طةلي ولاَتة يةكطرتووةكان) كةئةمةش ئاماذةيةكة بؤ سةرضاوةكةي سةروةري لةدةولَةتي نويَدا. ئةو دةستورةي كة طةل دايهيَنا (دؤزييةوة) سةروةريي لةهةريةكةي حكومةتي نةتةوةيي و حكومةتةكاني ولايةتةكان دامالَي. ئةو شتةش كةجاران وةك مةسةلةيةكي نالؤذيكي دةهاتة ثيَشضاو، واتة حكومةتيَك لةناو حكومةتيَكي تردا، ئيتر ليَرةوة ئيَستةبوو بةطونجاو، ضونكة سةرضاوةي دةستةلاَتي هةريةكة لةحكومةتي نةتةوةيي و حكومةتةكاني ولايةتةكان لةلايةن طةلي خاوةن سةروةرييةوة بةخشراوة.

 ئةم دةسةلاَت بةطةل بةخشينة لةريَطاي دةستوريَكي نووسراوةوة طوزارةي ليَكراوة كة ضةند رؤلَيَكي جياوازي بؤضةند ئاستيَكي سةربةخؤي فةرمانرِةوايي دياريكردوة. دةكرص دةستةلاَتي ولايةتةكان و دةستةلاَتي حكومةتي نةتةوةيي بةيةكةوة لةيةك كاتدا دةستةلاَتي خؤيان بةسةر هةمان ناوضةي جوطرافي و هةمان دانيشتواندا ثيادةبكةن، لةبةرئةوةي هةريةكةي ئةم دوو دةستةلاَتة جةخت لةسةر مةسةلةطةليَك دةكةن كة جياوازن لةبواري مةسةلةكاني ئةويتر. جةختكردنةوةي ئةوةي ولايةتةكان لةسةر رةوشة خؤجيَيةكانة و حكومةتي نةتةوةييش لةسةر شتاني طشتطيرتر. ئةزمووني ئةمريكايي فةرمانرِةواييكردن بواري ئةوةي بؤ هةريةكةي حكومةتةكاني ولايةتةكان و حكومةتي نةتةوةيي رةخساندوة كةوةك يةكةي جياواز و سةربةخؤ ثيَكةوة بذين و هةريةكةشيان كايةي سةلاحياتي خؤيي هةبص، لةبةر ئةوةي هةردووكيان بؤ خزمةتي طةل هاتونةتة ئارا.

ليَكؤلَينةوةيةك سةبارةت بة ثةرةسةندن*

ضؤن سيستمي فيدرالَيزم لةئةمريكادا سةركةوتني بةدةستهيَنا؟

 وةلاَميَكي ساكار بؤ ئةم ثرسيارة لةئارادا نيية. ضونكة فيدرالَيزم لةرِاستيدا ضيَوةيةكي كاري ديناميزميي فةرمانرِةوايية، ئةم خةسلَةتةش تةواو بؤ سروشتي هةميشة طؤرِاوي كؤمةلَطةي ئةمريكي (خؤي) شياوة.

 لةدووسةد سالَي ثيَش ئيَستاوة كةكاري ثيَكراوة ضةندان جار لةهةردوو رووي ياسا و ثيادةكردنةوة جياكردنةوةي دةستةلاَتةكان لةسايةي سيستمي فيدرالَيي ئةمريكاييةوة طؤرِاني بةسةرداهاتووة.

 دةستووري ئةمريكا بةلَطةنامةيةكي نةرمة، مةبةست لةو نةرميية ئةوةبووة كة بوار بؤ دةولَةت برِةخسيَنص كة وةلاَم بة بارودؤخة طؤرِاوةكان بداتةوة. لةهةندص كاتدا راستكردنةوة دةستورييةكان ضةند رؤلَيَكي وايان داوة بة حكومةتي ناوةندي و حكومةتةكاني ولايةتةكان كة جياوازبوون لةو رؤلاَنةي كة مةبةست بوون ثيَيان بدريَت، لةهةندص كاتي تردا دادطاكان شيكردنةوةي جياوازيان بؤ ئةو رؤلاَنة ثيَشكةشكردوة.

 هةميشة بووني هاوسةنطييةكي دروست لةنيَوان دةستةلاَتةكاني حكومةتي نةتةوةيي و حكومةتةكاني ولايةتةكان بابةتي مشتومرِي ناو ذياني سياسيي ئةمريكابووة. ديارة ئةمة مةسةلةيةكة وةك ئةوةي سةرؤك (ؤدرؤ ويلَسن-1913-1920) تيَبيني كردبوو (بةبؤضونيَك يان بةوةضةيةك ضارةسةر نابص. ويلَسن دةلَي طؤرِانكاريية كؤمةلاَيةتي و ئابوورييةكان و وةرضةخانةكاني ناو بةها سياسييةكان و رؤلَي دةولَةتي ئةمريكي لةجيهاندا، هةموويان وا لةهةموو وةضةيةكي نوص دةخوازن كة وةك (مةسةلةيةكي نوص) مامةلَة لةطةلَ فيدرالَيزمدا بكةن.

 تةنانةت خويَندنةوةيةكي ساكاري دةستوريش بؤضوونيَكي وات ثيَدةدات كة حكومةتي ناوةندي لةذمارةيةكي كةمي ئةو ئةركانة تيَثةرِيَت كة ثةيوةنديي بة ئيدارةداني ذياني رؤذانةوة هةية لةهيضي ديكة بةرثرسيار نيية. بيَطومان ئةم مةسةلةية لةسةدةي يةكةمي دروستبووني دةولَةتدا راست بوو. جاران ولايةتةكان هةموو ئةو برِيارة حكومييانةيان دةردةكرد كة كاريطةرييان لةسةر ذياني هاوولاَتييةكانيان هةبووة، تاوان وسزاكاني دياري و دةستنيشان كردووة، ياساكاني طريَبةستي داناوة، كاروباري تةندروستيي طشتي و بيَوةيي طشتيي دارِشتوة، ثيَوةرة ياساييةكاني فيَركردن و ضاوديَريي كؤمةلاَيةتي و ئاكارةكاني دارِشتووة.

 سةرباري طرنطيي ولايةتةكان لةذياني رؤذانةدا، يةكيَك لةجةختكارترين مةسةلة سياسيية طشتييةكاني ثيَش شةرِي ناوخؤيي ئةمريكا (1861-1865) مشتومرِي سةرثشتيَنةي سةلاحيةتةكاني دةستةلاَتي نةتةوةيي بوو، ضونكة زؤربةي خةلَك بةثيَويستي دةزاني ئةو سةلاحيةتانة بةسنورداري بميَننةوة. بةلاَم هةندص فشار هةر وامانةوة كةثالَيان بةثرنسيثي فيدرالَيزمةوة دةنا بةرةو ئةوةي كةناو طفتوطؤي سياسيدا ثايةي سةرةكي وةربطرص.

 ئةو كةلةثورةي كة ثاشماوةي شؤرِش بوو،  ومةترسيي لةدةستةلاَتي ناوةندي هةبوو كاريطةريي بةهيَزي هةبوو، هةروةها ئةو تةمومذةي كة بةكؤنطرةي دةستورييةوة مابوةوة و ئةو مشتومرِانةش كة لةسةر دةنطدان بةدةستوركران ئةو كاريطةرييةيان هةبوو، زماني دةستور قةوالَةيةكي طشتطيرييانةي هةبوو بةشيَوةيةكي روون باسي لةوة نةكردبو كة ئايا سةبارةت بةو دةستةلاَتانةي بةحكومةتي نيشتماني دراون، ولايةتةكان هيض ثاشماوةيةكي ئةو سةروةرييةيان بؤ دةميَنيَتةوة!

 ئةوةشي كة طرفتةكةي ئالَؤزتركرد ئةوةبوو كة لةرووي ثراكتيكييةوة ولايةتةكان لةئةنجامداني قايلكارانةي ئةركةكاني سةرشاني حكومةتدا و لةيةكةم بةراورددا كارامانةتر ئةركةكانيان بةئاكام طةياند، بةتايبةتيش كاتيَك كة طرفتةكان تا دةهاتن واياندةخواست كة بؤ ضارةسةركردنيان ضةند ولايةتيَك هاوبةشي بكةن. شةرِي ناوخؤ كة بةهؤي كيَشةي (كؤيلةيي) يةوة كةوتةوة ئةو ناكؤكييةي ضارةسةركرد كة لةسةر سروشتي يةكيَتييةكة و سةروةريي ثايةي حكومةتي نةتةوةيي لةو يةكيَتيةدا هةبوو. بةلاَم هةموو ئةو مةسةلانةي ضارةسةر نةكرد كة ثةيوةندييان بةدابةشكردني دروستي بةرثرسياريَتييةكاني نيَواني حكومةتي ناوةندي و حكومةتي ولايةتةكانةوة هةبوو، ئةطةرضي كة ضواردةهةمين راستكردنةوةي دةستور كة لةسالَي (1868) دا ثةسةندكراوة دةقيَكي تيَداية بواري داوة ضيَوةي سةلاحيةتةكاني دةستةلاَتي نةتةوةيي بةشيَوةيةكي رةوا فراوان بكريَت. بةلاَم ناوةرؤكي طفتوطؤكة طؤرِابوو. ئةوةبوو لةدوايين نيوةي سةدةي نؤزةدةدا ولاَتة يةكطرتووةكان بوبوة بةثيشةسازيَكي فرة قةببة، بةتةريبيي ئةم ثةرةسةندنة طةسةندنيَكي باشي ناو بازارِة ناوخؤيية قةببةكةش هةبوو، شاري طةورة دروستبوون، ضرِكردنةوةيةكي طةورةي سةرمايةكان و طرفتة كؤمةلاَيةتيية ترسناكةكانيش هةبوو. سةرهةلَداني كؤمثانيا مؤنؤثؤليزة بةرهةمهيَنةرةكاني كالاَ و خزمةتطوازرييةكان بووةهؤي ئةطةري دةركةوتني دةستةلاَتيَكي ئابووريي لةدةست دةرضوو، كةئةمةش شتيَك بوو زؤربةي ئةمريكاييةكان وةك مةترسييةكي هاوشاني مةترسيي دةستةلاَت وةرطرتني حكومةتيَكي لةدةستدةرضوو سةيريان دةكرد.

 ولايةتيَك يان كؤمةلَة ولايةتيَك نةبووة كة بتوانيَت ئةو رةوشانة بضةسثيَنيَت كة بؤ كؤككردن و هانداني ئةم ثةرةسةندني بازرطانيية و ئاكامةكانيشي بضةسثيَنيَت. بؤية ئيتر حكومةتي ناوةندي، كة ئةو كاتانة خةريك بوو ناوي (حكومةتي فيدرالَي) ي بةسةردا زالَدةبوو، لةسةرةتاوة و بةثيَي برِطةي (ريَكخستني بازرطانيي نيَوان ولايةتةكان) ئةم بةرثرسياريةي طرتة ئةستؤ.

 يةكيَكي ئةو سةلاحيةتانةي دةستور دةيسثيَريَتة كؤنطريَس سةلاحيةتي (ريَكخستني بازرطانيي لةطةلَ ولاَتاني بيَطانة و لةنيَوان ولايةتةكاندا. لةطةلَ هاتني سالَي (1887) دا ضةند ياساريَذييةكي نةتةوةيي دةركةوتن بؤ سةثاندني ضةند سيستميَكي تايبةت بة مؤنؤثؤلَكردن بةثيَي سةلاحيةتي ريَكخستني بازرطانيي نيَوان ولايةتةكان. لةماوةي بيست سالَي ثاش ئةوةشدا كؤنطريَس ذمارةيةك ياسايان دةركرد كة هةموو شتيَكيان ريَكدةخست هةر لة يانسيبةوة بؤ بازرطانيي خواردنةوة كحولييةكان و ثيشةسازيي كةرةستةي خؤراكي و دةرمانسازي لةشويَناني جؤراوجؤري ولاَتةكةدا.

 لةطةلَ ئةوةشدا كة مةبةست لةزؤري ئةو ياساريَذييانة ريَطرتن بووة لة دةستورداني ولايةتةكان لة ثةرةثيَداني ثيشةسازيدا، كةضي ئةنجامةكةي كردويةتيية فراوانكردني سةلاَحياتي دةستةلاَتي نةتةوةيي (فيدرالَي) بؤ بواري ثاراستني تةندروستي و بةرذةوةنديي خةلَك لةسةردةمي ثيشةسازيي خيَرادا كةئةمة بواريَك بووة جاران لةسنوري بةرثرسيارييةكاني ولايةتةكاندا دانراوة. ثيَشكةوتنخوازةكان لةسةرةتاي سةدةكةوة بةسةرؤكايةتي سةرؤك (تيؤدؤر رؤزفةلَت-1901-1909) طويَيان بةئةم دةست تيَوةردانة نةدةدا، قسةيان لةسةر ئةوةدةكرد كة ويلايةتةكان بؤ هيَنانةديي ئامانجةكاني خؤيان ثيَويستيان بة يارمةتيي حكومةتي فيدرالَي دةبص. لةطةلَ ئةوةشدا دادطاي بالاَ كة لةوكاتةدا وةك دوا برِياردةري مةسةلةكاني راظةكردني دةستوور دداني ثيَدانرابوو، ئةم ئامانجةي ثةسةندكرد و هانيشيدا، بةلاَم هةر هةولَيدةدا دةستةلاَتي فيدرالَي بةريَكي بميَنيَتةوة. ئاراستةي طشتييش روون بوو، ئةوةبوو كة دةستةلاَتي فيدرالَي لةطةلَ زؤربووني ثيَويستيةكاني ولاَتةكةدا ثةرةي دةسةند و بةم ثيَيةش دةستةلاَتةكاني ولايةتةكان كةم دةبوونةوة. لةسييةكاني سةدةي رابوردوودا ثرؤطرامة ئابوورييةكاني سةرؤك (فرانكلين رؤزفةلَت) كة لة (دةيةي نوص) دا هاتبوون، تةحةداكردني ئةو هاوسةنطيية ثاريَزكارييانةي ثتر كرد كة لةنيَوان بةرذةوةندييةكاني حكومةتي فيدرالَي و بةرذةوةندييةكاني حكومةتةكاني ولايةتةكاندا هةبوو، ضونكة حكومةتي فيدرالَي داواي سةلاحياتي فراوانتري بؤخؤي كرد، بةو شيَوةيةي هةموو ولاَتةكة بطريَتةوة بؤ ئةوةي بتوانيَت ئةو قةيرانة ئابووريية ضارةسةر بكات كة لة خامؤشيية ئابووريية طةورةكةوة كةوتةوة. ئةو ريَورةسمةي كة كؤنطريَس طرتييةبةر ريَطةي خؤشكرد بؤ سةرهةلَداني كارطيَرِييةكي نةتةوةيي بؤ ثرؤطرامةكاني ضاوديَريي كؤمةلاَيةتي (داناني سيستمي دابينكردني كؤمةلاَيةتي)  و كشتوكالَ و دياريكردني نزمترين ئاستي كرص و ثةيوةنديية كريَكارييةكان و ضةند ياسايةكيتر كة ضةند سيستميَكي فيدرالَييان بؤ ضةند بواريَكي زيندووي وةك طواستنةوة و ثةيوةندي و كارة بانكي و نةختينةييةكان دانا. كاتيَك كة ئةم سيستمانة خزانة سةر بةرنامةكاني فرياطوزاري و ذمارةيةك ئةزمووني كؤمةلاَيةتيتر، ئةم بةرنامةي دةيةي نويَية لةراستيدا بوون بةهؤي سةرهةلَداني كارطيَرِييةكي نيشتمانيي نوص، ورةوشة نائاساييةكاني شويَنكةوتةي جةنطي جيهانيي دووةم بوونةهؤي ثتةوتركردني ئةم كارطيَريية. ئةوةش شؤرِشيَكي دةستووريي ثلة يةك بوو، ضونكة لةوةوة ئيتر حكومةتي فيدرالَي (بؤ نموونة لةبواري ياساي كار و ريَكخستني كاري نةختينيةيي) دا سةلاحياتي تري ثةيداكرد كةجاران تةنها تايبةت بوون بةحكومةتي ولايةتةكانةوة.

 رؤلَي حكومةتي ناوةندي لةناو سيستمي فيدرالَيدا لةدوايين نيوةي سةدةي بيستيشدا هةر رووي لةفراوانبوون بوو. ضونكة دادطاي بالاَ ئةو راظةكردنة باوةي راستكردنةوةي ضواردةهةمي دةستوري ثيَضةوانة كردةوة كة ئاستي دةستةلاَتي نةتةوةيي بةويَنةيةكي بةرتةسك ثيَناسة دةكرد و سنوري سةرثةرشتيكردني حكومةتي فيدرالَيي بةسةر بوارةكاني تاوان و سزا و سةرثةرشتيي كؤمةلاَيةتي و ثةيوةنديية رةطةزييةكان و ثاراستني يةكساني بةردةم ياساي فراوانتركرد. لةطةلَ كؤتايي سةدةكةدا كةم بوار مابوو كة دةستةلاَتي نيشتمانيي ثيَنةطةيشتبيَت. لةوانةية روونترين كاريطةريي ئةم شتةش ئةو قسةيةبص كةوةلاَمي ثرسياري ناسنامةي لةلايةن زؤربةي خةلَكةوة ثيَدةدرايةوة. ضونكة بةدريَذايي زؤربةي ميَذووي ولاَتةكة ذمارةيةكي زؤري خةلَك ناسنامة بنضينةيي خؤيانيان دةبردةوة سةر ولايةتةكان بةلاَم لةطةلَ كؤتايي سةدةي بيستدا ناسنامةي نةتةوةيي ثتر لةجاران بوو بةمايةي شانازي شؤرِشي فيدرالَي ئةو طفتوطؤيةي كؤتايي ثيَنةهيَنا كةلةسةر دابةشكردني دروستي دةستةلاَتةكان لةنيَوان حكومةتةكاني ولايةتةكان و حكومةتي نةتةوةييدا هةبوو. هيَشتا جياوازيي بير وبؤضوون لةسةر رؤلَي دروستي حكومةتي نةتةوةيي و حكومةتةكاني ولايةتةكان لةناو سيستمي فيدرالَيدا بةشيَكي طرنطي سياسةتي ئةمريكاية. ئةتوانين بلَيَين لةوانةية كيَشةيةكي ناوخؤيي نةبيَت دووربص لةوةي مشتومرِي ئةوةي لةسةربص كة كام ئاستةي فةرمانرِةوايي مافي ئةوةي هةية كة سياسةتةكاني بؤ شةقلَرِيَذ و ثيادة بكات. ئيتر ئةوة بةئاساني نةماوة كة ئةركةكاني حكومةتةكاني ولايةتةكان و ئةوانةي حكومةتي نةتةوةيي هةلاَواردنيان لةنيَواندا بكرص، لةبةرئةوةي كة سيستمي فيدرالَيي ئيَستة مةيلي بةتيَكةلَكردني بةرثرسياريَتييةكان و كةمكردنةوةي جياوازيكردني نيَوانيان هةية لةضارةسةركردني كيَشة كؤمةلاَيةتي و ئابووريية طريَضنةكاندا. *ضاكةكاني دابةشكردني سةلاحيةتةكان

 بةشداريكردن لةسةلاحيات و سياسةترِيَذكردن لةرؤذطاري ئةمرِؤدا لةناو ئةو شتةدا بةرِيَوةدةضيَت كة زانا ثسثؤرةكان بة (سيستمي فيدرالَيي هاريكاري) ناوي دةبةن. ئةم خةسلَةتة هيَندة لةذياني ئةمريكادا جيَطيربووة كة تةنانةت لةكاتي ناكؤك بووني دوولقةكةي حكومةتيشدا بةردةوام دةبص، وةك ئةوةي كة لةشةستةكاني سةدةي رابوردوودا روويدا، ئةوكاتة ولايةتةكاني باشوور لةدروستكردني ريَطا ولايةتبرِةكاندا هاوكاري حكومةتي ناوةندييان دةكرد و لةهةمانكاتدا بةرةنطاريي ئةو تيَكةلَكيَشكردنة رةطةزييةيان دةكرد كة حكومةتي فيدرالَي دةيسةثاند. ئةوةي كةوا دةكات سيستمي فيدرالَيي هاريكاري طونجاوبيَت ذمارةيةك ريَورِةسمي ثراكتيكيانةية، بةبةشداريكردن لةخةرجيكيَشان و ئاراستة فيدرالَييةكان و بةشداريكردن لةكارطيَرِيدا.

 هةرضي كؤنطريَسة رةزامةندي ثيشاندةدات لةسةر قةبلاَندني بةشيَكي ئةو خةرجيانةي خزمةت بةرذةوةنديي نةتةوةيي دةكات، ئةطةرضي كة ئةوة لةبنةرِةتدا سوود بةدانيشتواني تةنها ولايةتيَك يان تةنها ناوضةيةك دةطةيةنيَت. نمونةي ئةم بةرنامانةش ريَطاوبانةكان، دامةزراوةكاني ضارةسةركردني ئاوةرِؤ دروستيةكان، خرِطةكان و ريفؤرمكردني ذيَرخاني خؤجيَي، يان ئةو ذيَرخانانةي كةهي ضةند ولايةتيَكي دياريكراون. كة بةخششةكاني فيدرالَي ديَت، كؤمةلَيَك ئامؤذطارييان لةطةلَدا ديَت كة ثيَويستة ولايةتةكان لةبةرضاوي بطرن و ثيادةي بكةن بؤ ئةوةي ثارةكانيان دةست بكةويَت. بؤ نموونة لةم دواييانةدا كؤنطرس سةبارةت بةنيطةران بووني خؤي لةوةي كة شؤفيَرةكان ئؤتؤمبيَلةكانيان بةسةرخؤشي دةئاذؤن وايكرد كة ولايةتةكان بؤ بةدةستهيَناني ئةو ثارانةي كة حكومةتي فيدرالَي بؤ ريَطاوباني تةرخان دةكات مل بةئةو مةرجة بدةن كة ولايةتة ثةيوةنديدارةكان لةياساكاني هاتوضؤي خؤياندا تيَكرِاي ئةو كحولةي كة ريَطة دةدرص لةخويَندا هةبيَت داببةزيَنن بؤ نزمترين ريَذة. دوايي بةرثرسيارةكاني ولايةتةكان و بةرثرسيارة خؤجيَييةكان بةثيادةكردني سياسةتة فيدرالَييةكان هةلَدةستن، بةلاَم لةريَطةي فةرمانبةراني ئيدارةكاني خؤيان و بةثيَي ثرؤطرامطةليَك كة خؤيان دايانرِشتوة.

 بةرنامةي سةرلةنوص راهيَنانةوة لةسةر ثيشةكان يةكيَكيتر لةو ثرؤطرامانةية، هةر ولايةتيَك هةلَدةستيَت بة ثةرةثيَداني و ئيدارةداني ثرؤطراميَك بؤ دابينكردني ثيَداويستية دياريكراوةكاني هاوولاَتياني خؤي و ثارةي ئةو ثرؤطرامانةش حكومةتي فيدرالَي دابيني دةكات. ئةو ثةندانة ضين كةئةزمووني ئةمريكايي ثيادةكردني فيدرالَي دةيانداتة حكومةتة ديموكراسييةكاني شويَنانيتري جيهان؟

 حكومةتة فيدرالَييةكان باوو نين، زؤري دةولَةتان حوكميَكي تاكرِةوانة بةهةند وةردةطرن كة دةستةلاَتي تيَدا ضرِدةبيَتةوة. هةروةها سيستمي فيدرالَيش بؤ ديموكراسي بوون ثيَويست نيية، وةك ئةوةي كة ئةزمووني حكومةتة ثةرلةمانييةكان دةيسةلميَنيَت. بةلاَم ثرنسيثةكاني فيدرالَيزم بؤ حوكمكردني ديموكراسييانةي هةر شويَنيَك ثيَويستن. طرنطتريني نيَواني ئةم ثرنسيثانةش بريتيين لةدابةشكردني سةلاحيةتةكان و جياكردنةوةي دةستةلاَتةكان و لامةركةزي لةدروستكردني سياسةت و كاري سياسيدا. ئةمريكاييةكان لةسةردةميَكي زووةوة برِوايان بةوة هةبووة كة دةسةلاَتي ناوةندي هةرِةشة دةكاتة سةر ئازادي، ئةوةي كةزؤرتر ليَيدةترسن بةشيَوةيةكي تةقليدي ئةوةية كة دةستةلاَت لةلايةن حكومةتيَكي نةتةوةييةوة ثيادة بكرص كة بارةطاكةي لة خؤيانةوة دوور بكةويَتةوة. سثاردني دةستةلاَت بةدوو ئاستي فةرمانرِةوايي،  ودابةشكردني بةشيَوةيةك كةوا بكات هةريةكةي ئاستةكان لةبواري سةربةخؤي خؤيدا سةرؤك بيَت، يةكيَكي ضارةسةرةكاني طرفتي ضؤنيةتي سةلاحيةتي ثيَداني ثيَويست بوو بة حكومةتةكان، بةبص ئةوةي ئةو سةلاحيةت ثيَدانة ببيَتةهؤي دروست بووني دةستةلاَتيَكي ناوةندطير كةزيان بة ئازادييةكان بطةيةنيَت.

 لةراستيدا حكومةتي ولايةتةكان كة نزيكترين ئاستي فةرمانرِةوايين لةخةلَكةوة، دةستةلاَتي حكومةتي نةتةوةيي كؤك دةكةن. ئةم داهيَنانة بةلاي وةضةي باوانة دامةزريَنةرةكانةوة لؤذيكييانة هاتؤتة ثيَشضاو، لةراستيدا تيؤري نواندني ئةمريكا بووني ثةيوةندييةكي جوطرافييانة لةنيَوان نويَنةران و نويَنةرايةتيكراوان دا بةثيَويست دةزانيَت.

 هيَشتا هةر حوكمي خؤجيَيي سةرنجي ئاوةزة نويَيةكان رادةكيَشيَت، لةبةرئةوةي كةوةك يةكيَك لةزاناكان دةلَيَت (هةر شتيَك نزيك و ئاشنابوو ئةوة بةشيَوةيةكي سروشتي ثةسةندة و هةموو شتيَكي دوور و تيؤرييش جيَطةي طومانة) . ئةو سةلاحياتانةي كةبة ولايةتةكان دراون (مافةكاني ولايةتةكانيشيان ثيَدةوتريَت) لةزؤربةي جارةكاندا ثشت بة ئةو طريمانة دةبةستيَت كة هةريَمايةتي يان تايبةتمةنديَتي خؤجيَيةتي ثرسيَكي طرنطة و خةلَك متمانة بةحكومةتيَك دةكةن كة خؤيان بتوانن كؤنترؤلَي بكةن. حكومةتي ولايةتةكانيش ثتر لة حكومةتي نةتةوةيي ئةم مةبةستة دةثيَكي. ئةم بيروباوةرِة راظةكردني ئةوةمان دةداتص كةبؤضي هيَشتا ئةمريكاييةكان حةزدةكةن ئةو دامةزراوانةي كة كاريطةري لةسةر ذياني رؤذانةيان دادةنيَن، وةك دةزطاكاني ثؤليس و قوتابخانة و خةستةخانةكان لةذيَر كؤنترؤلَيَكي خؤجيَييدا بيَت. هةروةها ثص لةسةر ئةوة دادةطرن كةدةبص مافةكاني هاوولاَتيان لةسةر ئاستي نةتةوةيي بثاريَزريَت و لةولايةتيَكةوة بؤ ولايةتيَكيتر نةطؤرِيَت. لةهةردوو رووي تيؤري و ثراكتيكييةوة سيستمي فيدرالَي دةتوانيَت هةموو ثيَويستيية خؤجيَييي و نةتةوةييةكان لةضيَوةي سةلاحيةتة سنوردارةكانيدا دابين بكات.

 تواناي فيدرالَيزم بؤ تيَطةيشتن و وةرطرتني رةوشة خؤجيَييةكان بةشداري دةكات لةبونيادناني ديموكراسيدا، بةوةي مؤركيَكي نا ناوةندي (لامةركةزي) بةسياسةتةكان و كاري سياسي دةبةخشص. ولاَتة يةكطرتووةكان دةولَةتيَكي طةورةية و جوطرافيايةكي هةمةضةشنةي هةية. هةروةها طةلي كؤضبةرانيشة، لةئةودا هةر طروثيَكي ئيتني يان نةتةوةيي يان ئاييني لةطةلَ خؤيدا كؤمةلَة بةهايةكي كلتوري و ئاكاريي جياوازي بؤ رةوشة كؤمةلاَيةتي و ئابووري و سياسييةكان هةية. ئةطةر طوزارةكردن لةئةم جياوازيانة و وةرطرتنيان بةئاساني شياو نةبوواية ئةوا حوكمكردني ديموكراسييانةي دةولَةتيَكي لةم شيَوةية زؤر ئةستةمتر دةبوو. ئيَستة ولايةتةكان دةتوانن سةبارةت بةهةمان طرفت سياسةتي تةواو لةيةكتر جياواز وةربطرن، ئةمةش ريَطة بؤ هاوولاَتيان خؤش دةكات لة ئةو ولايةتةدا بذين كة سياسةتةكةي لةطةلَ بةها ئاكاري و كةلتورييةكانياندا دةطونجيَت. بؤ نموونة بير لةمةسةلةي (قوماركردن) بكةنةوة، هةنديَكي ولايةتةكان ريَطةي ثيَدةدةن و هةنديَكيتريشيان نايدةن. سياسةتي هةر ولايةتيَك لةطةلَ ثيَويستي و ئةزمووني خؤي و بةهاكاني زؤرينةي دانيشتوانةكةيدا دةنطونجص و شياوة، هةروةها ياساكانيشي طوزارة لةوة دةكةن. بةئةم نمونةيةدا دةردةكةوص كة جياوازيي كاري ويلايةتةكان بةسودة لةبةرئةوةي يةكدةنطييةكي نةتةوةيي سةبارةت بة سياسةتيَكي دياريكراو لةم مةسةلةيةدا لةئارادا نابص فرةجؤريي ريَبازةكان سةبارةت بة سياسةتي طشتي، هةمووي هةر ضاك نيية. ثيَويستيشة هةرطيز ئةم جؤراوجؤريية لةماف و ئيمتيازةكاني هاوولاَتيان كةم نةكاتةوة. بؤ نمونة مافي دادطاييكردن لةلاي دةستةي سويَندخؤران ثيَويستة ثشت بةهيض باريَكي جوطرافي نةبةستيَت. لةرووي ثراكتيكييةوة دةكرص فرةضةشني ببيَتةهؤي هاتنةئاراي مامةلَةيةكي نايةكسان، بؤ نموونة لةكاتيَك دا كة ولايةتيَكي هةذار ناتوانيَت وةك ولايةتيَكي دةولَةمةند خةرجيي بةرنامةيةكي بنضينةيي فيَركردن دابين بكات. بةلاَم لةمافةكان تيَثةريَت، تواناي ئةزموونكردني ضارةسةري جياواز يةكيَكي خةسلَةتة جياكةرةوةكاني سيستمي فيدرالَيية. زؤرجار واباس لةولايةتةكان دةكريَت كةئةوان تاقيطةي ديموكراسين، ئةمةش هؤيةكي دروستي هةية، ضونكة هةموو بةرنامة و سياسةتة داهيَنراوةكان، هةر لةضاوديَريي كؤمةلاَيةتي و ريفؤرمكردني فيَركارييةوة تا سيستمةكاني تةندروستي و سةلامةتي، زؤرجار لةسةرةتاوة حكومةتةكاني ولايةتةكان دايانناون بؤ نمونة بةماوةيةكي دريَذ ثيَش حكومةتي نةتةوةيي زؤري ولايةتةكان كؤيلةيَيتيان هةلَوةشاندةوة و مافي هةلَبذاردنيان دا بةذنان و ئةو رةشثيَستانةي تةمةنيان طةشتؤتة هةذدةسالَ؛ وايانكردوة هةلَبذاردني ئةنداماني ئةنجوومةني ثيران راستةوخؤ لةلايةن طةلةوة بيَت و ضةندان ريفؤرمي تريش. ئةم كار و كردةوانةي كة ولايةتةكان ثيَي هةستان لةكاتيَكدا سنووري ئةو بةلَيَنانةيان فراواندةكرد كة مذدةي ديموكراسي بوون هيَشتا هيضي ئةم ريفؤرمانة كؤدةنطي نةتةوةييان لةسةر وةرنةطيرابوو.

 بةم ماناية ولايةتةكان ئةركي ريفؤرمي سياسي ئةنجام دةدةن و هةروةها وةك ناوةنديَكيش بؤ تاقيكردنةوةي هزرة ولايةتةكان و ناو هةموو ولاَتةكةش كاردةكةن.

 سيستمي فيدرالَي هةروةها بةشداريي خةلَك لةكاري سياسي و حكوميشدا فراوان دةكات. ضونكة ضةند ئاستةكاني فةرمانرِةوايي زؤرببن هيَندة هةلي دةنطدان بةهةلَبذاردن و بةدةستهيَناني ثؤستة طشتييةكان بؤ خةلَك رةخساوتر دةبيَت. هاوولاَتياني ولايةتةكان هةزاران بةرثرس بؤ حكومةتي ولايةتةكان و حكومةتة خؤجيَييةكان هةلَدةبذيَرن، بةلاَم بةهةموو هاوولاَتيان دوو بةرثرس هةلَدةبذيَرن كة سةرؤك و جيَطري سةرؤكن. (بةثيَي ياسا هةموو دةنطدةرةكان سةرؤك يان جيَطري سةرؤك هةلَنابذيَرن، بةلَكو ئةوان لةلايةن ئةو دةستة هةلَبذيَرةوة دةثالَيؤريَن كة دةنطدةراني هةر ولايةتيَك ديارييان كردون) ، ئةطةرضي كة هةلَبذاردنةكانيش بةكردةوة هةلَبذاردني نةتةوةييي طشتي دةبن. زؤري ثؤستة خؤجيَييةكان دةبنة بواري مةشقثيَكردني ئةوانةي لةئايندةدا ثؤستي سةكردايةتيي نةتةوةيي وةردةطرن. بؤ نمونة لةناو دووايين ثيَنج سةرؤكةكةي ولاَتدا تةنها يةكيَكيان شارةزايي ناو ثؤستيَكي حكوميي ولايةتةكاني نةبووة كة ئةويش (جؤرج بووش) ي باوكة. هةريةكة لةسةرؤكان (كارتةر و ريطان و كلنتن و جؤرج دةبليو بووش) لةريَطةي هةلَبذاردنةوة ثؤستي ناو ولايةتةكانيان بةدةستهيَناوة. لةطةلَ ئةوةشدا كةزؤربةي خاوةني ثؤستة رةسمييةكاني ناو حكومةتي ولايةتةكان و حكومةتة خؤجيَييةكان ناطةن بةثؤستي ناو حكومةتي نةتةوةييةكة، بةلاَم هةموويان سةبارةت بةرؤلَي حكومةت لةكؤمةلَطةي ديموكراسيدا وانةي بةهادار فيَردةبن، ئةو وانانةش ئةوانةن كةلةو سةرةوة ثةيوةنديي نيَواني حكومةت و هاولاَتيان ثتةودةكةن. هةروةها كؤمةلَطةش سوود لةوة وةردةطرص، ضونكة بةثيَضةوانةي ئةوةوة بوواية كؤمةلَةي ئةو خةلَكانةي كة ئامادةدةبوون ثؤستي بالاَتر وةربطرن زؤرتر دةبوو. ئاستة زيادةكاني حوكم ئةطةري بةشداريكردن لةدروستكردني برِياردا بةدةر لةريَطةي بةدةستهيَناني ثؤستيش ثتر دةكات. ئةو طروثة خاوةن بةرذةوةندييانةي كةنةتوانن كاريطةري لةسةر ئاستيَكي فةرمانرِةوايان دروست بكةن، لةلاي ئاستيَكيتر كةسانيَك دةدؤزنةوة بؤضوونةكانيان ثةسةندبكةن. لةثةنجاكان و شةستةكاني سةدةي رابوردودا بانطةشةكاراني مافة مةدةنييةكان لةلايةن ئةو ولايةتانةي باشورةوة بةرهةلَستي دةكران كةمليان بةتيَكةلَكردني رةطةزةكان نةدةدا، بةلاَم لةلايةن حكومةتي نةتةوةييةوة ثشتطيريي ئةو هةولاَنةيان دةكرا كةدةيانويست يةكساني رةطةزي بةرثابكةن.

 لةسةرةتاكاني سةدةي بيستدا زؤرجار بانطةشةكاراني ريَكخستني كاروباري كريَكاران و ذينطةثاريَزي دةيانتواني لةولايةتةكاندا دانثيَداناني ياسايي ثيَويست مسؤطةربكةن، كةضي حكومةتي نةتةوةيي هةولَةكانياني ثةك خست. بؤية سيستمي فيدرالَي دةتوانيَت وابكات كةشيَوازي حوكمكردن ثتر وةلاَمدةرةوةي بةرذةوةنديية ئابووري و كؤمةلاَيةتيية جياوازةكان و هةنديَجار ناكؤكةكاني ولايةتة جؤراوجؤرةكان بيَت. بةم شيَوةية رذيَم كؤمةك و هانداني ثيَشكةشي دروستبووني ئيدارةيةكي دروستي ديموكراسيي فرةلايةن لةناو كؤمارييةكي طةورةتردا دةكات.

 جةيمس ماديسؤن و دةستوردانةرانيتر فرةلايةنيي طروثة خاوةن بةرذةوةندييةكاني باش نرخاندوة، لةبةر ئةوةي ئةمة وادةكات كة زؤرينةيةكي هةميشةيي وا دروست نةبيَت كة بتوانيَت ثص بةمافي كةمايةتييةكاندا بنص.

 لةكؤتاييدا، سيستمي فيدرالَي لةريَطةي دابينكردني سةكؤيةكةوة بؤ رةخنةطرتني كاريطةري سياسةت و كارةكاني حكومةت و بؤ ئؤثؤزسيؤنةكاني حكومةتيش، ديموكراسي ثتةودةكات. لةوانةية ئةو حزبة سياسيةي كة لةدةستةلاَتي نةتةوةيي دةضيَتة دةرةوة، لةناو ولايةتةكان و حكومةتة خؤجيَيةكاندا ثؤستطةليَكي وا بباتةوة كة بتوانيَت لةريَطةيانةوة ركابةريي و سياسةتةكاني حكومةتي نةتةوةيي و ئةو برِيارانةش بكات كة ئةو حكومةتة دةرياندةكات. لةكاتيَكدا كة لةوانةية هةنديَكي ئةم بةرهةلَستكاريية لةسةر بنضينةيةكي حزبي بيَت، بيَطومان زؤريشيان ثاريَزطرتني جديي لايةنطراني سياسةتيَكي دياريكراون لةحكومةت، يان هةلَويَست وةرطرتنيَكي دياريكراون. بةم شيَوةية سيستمي فيدرالَي ئازاديي هاوولاَتيان دةثاريَزيَت لةوةي بةرهةلَستيي هةر سياسةتيَكي نةتةوةيي بكةن كة بةهةلَةي دابنيَن. بةم ئامرازة ئةم رذيَمة هاني رةخنةكردني ثيَويست و كاريطةري حكومةت دةدات و ئةمةش هةردةكاتةوة ثتةوكردني خودي ديموكراسي.

*شلَؤقييةكي داهيَنةر

 ثتر لةدووسةد سالَة سيستمي فيدرالَي ضيَوةوي ثةرةثيَداني ديموكراسيي ئةمريكايي ثةرةثيَدةدات. شلَؤقييةكي هةميشةيي هةية لةنيَوان ئةوةي حكومةتي فيدرالَي داواي دةكات و ئةوةش كة حكومةتي ولايةتةكان داواي دةكةن. هيَشتاش مةسةلةكة هةرواية. تاراندني ئةم شلَؤقيية ئاطاييةكي هةميشةيي دةويَت بؤ رؤلَي فةرمانرِةوايي و هةلَسةنطاندنيَكي بةردةواميش بؤ دابةشكردني دروستي سةلاَحيةتةكان لةنيَوان دوو ئاستةكةي فةرمانرِةواييدا. ئةم هاوسةنطيية كة هةميشة لةطؤرِانة و زؤرجاريش داهيَناني ليَدةكةويَتةوة، ثشت بةثرةنسيثي سةروةريي طةل دةبةستيَت. لةبةرئةوة ئةو تاوتويَكردنةي كة لةدةوري رذيَمي فيدرالَي هةية و لةمةسةلةي هةركامي حكومةتةكان دةكؤلَيَتةوة، ض حكومةتي ولايةت و ض حكومةتي نةتةوةيي، باشترين طوزارةكردنة لةئيرادةي طةل، ومةسةلةي ضييَتيي ئةو بةهايانةش دةكؤلَيَتةوة كة لةبازارِي هزرة سياسييةكاندا باون. هةرطيز وةلاَمي كؤتايي بؤ ئةم ثرسيارانة لةئارادا نابن، هةروةها شلَؤقيية هاوةلَةكةي سيستمي فيدرالَييش هةرطيز نابرِيَتةوة.

 لةميانةي ئةو شلَؤقييانةي نيَواني ئاستةكاني فةرمانرِةواييةوة، بةهةموو خراثيةكانيشيةوة، ئةمريكاييةكان شتيَكيان دؤزيوةتةوة كة لةوانةية باشترين دابينكةري ئازاديي لاي ئةوان بيَت، بيَداري و ئاطايي و بةتةنطةوةهاتني خؤيان نةبيَت هيض شتيَك نيية ثيَشي ئةوةبكةوص.

 طومانيش لةوةدانيية كةئةم شتة ئةوةية كة باواني دامةزريَنةر ئاواتيان ثيَي خواستوة. ئةوةتا (جةيمس ماديسؤن) لةسالَي (1792) دا نووسيويةتي دةلَي (ئةطةر ئةم ضاكسازيةي تيؤري فةرمانرِةوايي ئازاد لةكاتي جيَبةجيَكردنيدا نةشيَويَندرص، ئةوا دةردةكةوص كةئةو ( (واتة سيستمي فيدرالَي) ) باشترين كةلةثوريَكة كة ياساريَذةكان بؤ ولاَتةكةي خؤيانيان بةجيَهيَشتبيَت و باشترين وانةشة كة بةخشةرةكاني ئةم وانةية داويانة بةجيهان) .

 سةبارةت بة ئةو ولاَتانةي كة ويَلَي دواي فؤرميَكي فةرمانرِةوايين كة ئازادي ثتةوبكات، كةلةثوري فيدرالَيزم نموونةيةكة دةشص ثشتي ثصببةستن. سةرضاوة/ ذمارة (46) ي طؤظاري (الفدرالي) لةسةر مالَثةرِي

 وةزارةتي كاروباري دةرةوةي ئةمريكا لةسةر ئينتةرنيَت.

 

ئةوةي هةرِةشة بؤ رؤذئاوا دروست دةكا

رؤذهةلاَتي دوورة، نةك ناوةرِاستكاتيَك كة لةجيهاني هاوضةرخدا باس لةئسوولَيةت دةكةين، ئةوا ثةنجة دةخةينة سةر كؤمةلَيَك بزوتنةوةي ولاَتاني جؤرا و جؤر، كة لةضةند خةسلَةتيَكي دياريكراودا هاوبةشن، و تيَياندا دوو رةطةز ثةيوةندييةكي ثتةو كؤيان دةكاتةوة، كة ئةو دوو رةطةزة بةهيض شيَوةيةك لةطةلَ يةكدا كؤنابنةوة لةباري ئسوولَيةتدا نةبص، كؤبونةوةكةشيان لاي ئسوولَيةت ئةطةرضي ضةند بارة ببيَـتةوة، هةر كؤبوونةوةيةكي مةرجدارة. يةكيَكي ئةو دوو رةطةزة زيندوكردنةوةي بانطةشةكردنةوةية بؤ دةقة ثيرؤزةكان و خويَندنةوةي ثيت بةثتييانة. رةطةزيَكي تريش بانطةشةكردنة بؤ ثيادةكردني ئةم مةزهةبانة بةسةر ذياني كؤمةلاَيةتي و سياسيدا. ئةم دوو رةطةزة ئامادةييان لةئسوولَيةتدا هةية، و لةو بزوتنةوانةي تر جياي دةكةنةوة كة سياسةتي دةستةلاَتخوازييان هةية، لةو بارانةش جياي دةكةنةوة كة تياياندا ضةند بزوتنةوةيةك بةشيَوةي نائسوولَي و ناثيشةيي هةولَدةدةن كة مةزهةبة ئاينييةكان بةسةر سياسةتدا ثيادة بكةن (وةك بووني قةلَةمرِةوي كاسؤليكي بةسةر ناسيؤناليستي ثؤلَةندي و ئيَرلةندييةوة، يان قةلَةمرِةوي دةستةلاَتي كلَيَساي راديكالَي لة ئةمريكاي لاتين) . هةلَكشاني ئسوولَيةت: بةرنامة و راظةكردنةكةيبؤ ئةم دةستنيشانكردنة نريكةيية ثيادةكردني فراوان هةية: رةنطة يةكةمين شت كة بةزةينماندا بيَت بزوتنةوةي ئيسلامي بيَت لةئيَران بيَت، كة لةسالَي (1979) دا دةستةلاَتي طرتؤتة دةست و لةو كاتةوة فةرمانرِةوايي ولاَتةكة دةكات. بةلاَم دةكرص بير لةبزوتنةوة ئسوولَييةكاني ولاَتاني ئيسلاميي تريش بكةينةوة، بةتايبةتيش لةميسر و جةزائير، ضونكة ئةمانةي ئةم ولاَتانةش هةولَدةدةن هةروةك ئيَران ئةو شتة دروست بكةن كة ثيَيدةوترص دةولَةتي ئيسلامي. هةروةها وةك خةلَكاني "ئسوولَي"يش باس لةخؤيان ناكةن، ئةطةرضي ئةمرِؤ ناوي "ئسوولَيةت" بةعةرةبي لةناو زماني سياسيدا لةتةك ضةند ناويَكي تردا بةكاردص، ديارتريني ئةو ناوانة (موجاهدين) ة، واتة ئةوانةي هانياندةدةن ثيَيان دةلَيَن (موجاهدين) ، ئةوانةشي هانيان نةدةن ثيَيان دةلَيَن (ثةرِطيرةكان-المتطرفون) سةبارةت بةبزوتنةوة ئيسلامييةكان سيفةتي (ئسوولَي) لةزماني فةرةنسيدا (Integriste) رةضةلَةكيَكي كاسؤليكيانةي هةية و ئيَستةش بةو ماناية ديَت كة هةر ضالاكييةكي كؤمةلاَيةتي بةثيَي شةرع بكريَت. ناساندني (ئيسلامي) لةزماني ئينطليزيدا (Islamist) ئيشارةتدانة بةثيادةكردني ئيسلام بةسةر سياسةتدا. هةردووكيشيان هيَندةي يةك (بةلاي كةمةوة) شياون. بةلاَم ئةطةر جةختي زؤرتر لةسةر جيهاني ئيسلامي بكةين ئةوا زاراوةي (ئسوولَي) بةثيادةكردنيَكي فراوانتر ثيادةكراوة. ضونكة لةمةياندا ئةو ئاراستةيةش دةطريَتةوة كة باسةكةي لةرِةضةلَةكدا لةفةلَةييةوة و لةطةلَ ئةو خيَلَة ئينجيليية ثرؤتستانتيانةدا هاتوة كة لةبيستةكاندا دةركةوتون، و داوايان كردوة سةر لةنوص بطةرِينةوة سةر خويَندنةوةي ثيت بةثيَتي كتيَبي ثيرؤز.

 (ئسوولَيةت) يش وةك هةر زاراوةيةكي تر، دةكرص لةبةشيَكدا و بؤ تيَطةيشتن لةناوةرِؤكةكةي سةيري هاودذةكةي بكرص. هاودذةكةي ئةويش لةم بارةدا (نويطةريَتي) فةلَةيية، ئةو بةشةي تيَطةيشتنةكةش ثةيوةنديي بةخويَندنةوةي دةقة ثيرؤزةكانةوة هةية. وةك لةئاينة يةكتاثةرستةكاندا، لةناو ئايني جولةكةدا ئيَستة دوو ئاراستة لة ئارادان ثؤليَن كردنةكةيان ديار و ئاسانة، و لةناو ئةو ئاراستة ئسوولَيانةدان كة برِيَك ثيَكةوة طريَداني نيَواني ثةيرِةوكردن لةدةق و لةبةرضاوطرتني بةرنامةيةكي كؤمةلاَيةتي-سياسييان تيَداية. دةكرص ئةم شتةي ناو جولةكة لةطةلَ ئيسلام و فةلَةييدا بةراورد بكرص، بةلاَم بةتةواوي بةوان جووت نية. روونترين شيَوةي ئةم شتة لةناو حزبة راسترِةوة ئاينييةكاني ئيسرائيلدا (لةناو حةرةديمة Haredim جولةكة ئةرسةزؤكة ثةرِطيرةكاندا) دةردةكةوص (ماناي حةرفيي حةرةديم دةكاتة "ثةيرِةوكار" واتة مولتةزيم) هةروةها لةناو ثةرِطيرة ئاينيية سةردةم تازةترةكانيشدا دةردةكةوص، بةتايبةتيش لةناو (غؤش ئيمؤنيم)  و ضةنداني تريشدا: ئةمانة بةرِيَطاي جياواز جياواز هةولَدةدةن دةستةلاَتي شةرعي جولةكةيي لةناو ئيسرائيلدا فراوان بكةن و دةولَةتيَك دروست بكةن كة ثايةكاني بريتي بن لةدةقة شةرعيية ثةيوةنديدارةكان، واتة (هلاخا) كان. خؤ ئةطةر (ئسوولَيةت) لةسةرضاوةكةيدا تا ئاستيَكي فراوان بةرهةميَكي ئاينة يةكتاثةرستةكان بص، لةبةرئةوةي كة هيض نةبص ئةم ئاينانة روونترين بؤضوونيان لةسةر ئةو ياسا ثيرؤذة هةية كة ثيَويستة بطةرِيَينةوة سةري، ئةوا ئسوولَيةت هةر تةنها ثاوان نية بؤ ئةم ئاينانة. ئةوةتا لةبيست سالَي رابوردوودا لةهند ئسوولَيةتيَكي هيندؤسي دةركةوتووة هةولَدةدا (هيندؤتظايةك Hindotva) يان دةولَةتيَكي هيندؤسي، يان رامراجايةك Ramraja، يان دةولَةتيَكي راسا و لةسةر ريَورِةسمةكاني خواوةندي رام) دروست بكات. ئامانجي جارِدراو لةمة زيندوكردنةوةي دةولَةتة ثيرؤزةكةي (بةهارات) ة كة دوذمناني (بةهارات) لةدريَذايي ضةندين سةدةدا ثيسيان كردوة ئةو دوذمنانة موسلَمانان و جولةكة و سيخةكانن، و لةدوا ثلةشدا تؤزيَك بةريتانيةكان دةطريَـتةوة) لةباسي ئسوولَيةتدا وةك هةر زاراوةيةكي تري كؤمؤنيزم، فاشيزم، تؤتاليتاري، ناسيؤناليستي ئيَمة مامةلَة لةطةلَ تةنها يةك شتيَكدا ناكةين، ضونكة ئةم بزوتنةوانة لةهةموو روويةكيانةوة لةيةك ناضن. لةرِاستيدا لةثشتي ئةو جياوازيية لاهووتيانةوة كة هةريةكة لةمانة خؤياني لةواني ديكة ثص جيا دةكةنةوة، لةناوةرِؤك، و تيَز، و ئامانجدا جياوازيي طةورة لةنيَوانياندا هةية. بؤ نمونة فةلَةيي كةمتر لةجولةكة، و ئيسلام، و هيندؤسي قسةي هةية لةسةر رةوشةكاني ثاكوخاويَني و خؤراكي خودي مرؤظ، بيكات. هةروةها ثيَشينةي شةرعةكةشيان جياوازة، ضونكة تةورات و شةريعة شتي زياتريان لةشةرعي كلَيَسا ثيَية بيلَيَن. فةلَةيي و ئيسلام ضةند سةدةيةكي دةستةلاَتي سياسي و بطرة ئاوةلاَ كردني ئيمبراتؤريييانةيان هةية يادي بكةنةوة، لةكاتيَكدا جولةكة هةرطيز سةركةوتنيَكي زةمةنيي لةو شيَوةيةي نية، لةهةندص تيَزدا ثياواني ئايني رؤلَي سةركردايةتي دةطيَرِن، ئةمة لةلاي جولةكة و ثرؤتستانت و ئيسلامي شيعةي ئيَراني راستة، لةكاتيَكدا سةركردايةتيكردن تا ئاستيَكي دوور نا ئاينيية، بةلَكو سةركردايةتيةكي سياسي ضؤتة ثيَشةوة و بوة بةثيَشةنط كة ئةو ئاين زيندوو دةكاتةوة، وةك بزوتنةوة ئيسلاميةكان لةباكوري ئةفريقيا و بزوتنةوة هيندؤسيةكان. ئةوةش شتيَكي روونة كة هةموو بانطخوازاني ئةم بزوتنةوة ناقايل بوون لةسةرئةوةي كة طةرِانةوةي دانسقةي ئةمان، طواية بؤ سةر بةها "راستيةقينةكان" بةراورد بكرص لةطةلَ دةمارطيريي خةلَكاني تردا.

خةسلَةتي دووةمي ثةيوةنديدار بةم طةرِانةوة، وثةنابردنةوة بؤ (ئسوولَ) ئةو طوتةية كة طواية دةكرص بونيادي دةولَةتي تةواوي شياو بؤ جيهاني هاضةرخ لة (ئسوولَ) دا دروست ببص. ئسوولَيية ئيسلامييةكان زؤر شت دةبةنةوة سةر شةريعةت، سةرباري ئةو راستيية بةرضاوةش كة شةريعةت لةمانا ناسراوةكةيدا و لةو ئامؤذطاريية شةرعييانةدا كة لةقورئاندا هةية، لةكؤي (6000) ئايةتةكةي قورئان نزيكةي (80) ئايةت ثتر ثيَك ناهيَنص. هةرضةند بابةتيَكي شةرعرِيَذي هةن كة ئةو زاراوةية لةطةلَياندا شياوبص، كة مةبةستة حةرفيةكةي لةدةستةواذةي (الصراط المستقيم-ريَطاي راست و دروست) دا ديَت و ئةمةش هةرضةند جاريَك ناوي هاتوة. خةسلَةتي سيَيةمي هاوبةشي ئةم بزوتنةوانة ئةوةية سةرباري هةموو جياوازييةكاني جيهانة ديارةكةيان بةثلةي يةكةم هةولَ بؤ يةك شت دةدةن كة ئةويش دةستةلاَتي سياسي و كؤمةلاَيةتيية. لةباري جولةكةدا ئةوة روون نية كة جولةكة حةرةديمةكان خةون بةوةوة دةبينن دةستةلاَتي راستةوخؤي خؤيان بسةر دةولَةتدا بسةثيَنن: بةلاَم لةميانةي بةشداريةكةيانةوة لةطؤرِةثاني سياسيدا، و لةميانةي بةكارهيَناني سيستمي نويَنةرايةتيي ريَذةييةوة، و حزبايةتي و ضالاكيي ترةوة هةولَدةدةن قةلَةمرِةوي دةستةلاَتي حاخامي (رِةباني) بةسةر لايةكي فراواني كؤمةلَطةدا بلاَوبكةنةوة، هةروةك ئةوةي كة (غؤشةكاني ئيمؤنيم) هةولَدةدةن هةلَويَستيان لةرِةوشة بنضينةيية دياريكراوةكان هةبص، كة ديارتريني رةوش و كيَشةي زةويية. بةلاَم ئةم بانطةشةية لةلاي سص ئاينةكةي تر فةلَة، ئيسلام، هيندؤسي-زؤر روونترة، لاي ئةمان ئةو بزوتنةوانةي هي ريَنويَني، و هةلَبذاردن بيَت، يان بةهيَز، يان بةرِاثةرِين بيَت دةستةلاَت بطرنة دةست و دةولَةتي خوازراو دروست بكةن. بةم ماناية (ئسوولَيةت) ئامرِازيَكة بؤ طةيشتن بةدةستةلاَتي سياسي و ثاريَزطاري كردن لةو دةستةلاَتة ثاش طةيشتن ثيَي: لةبةر ئةم هؤية، ثيَش هةر هؤيةكي تر مةسةلةكة هةموان دةطريَتةوة. ليَنةبووردن… خةسلَةتيَكي هاوبةشةئةم باسة بةرةو ئةو دوا رةهةندةم دةبات كة ئةم بزوتنةوانة تيَيدا هاوبةشن، ئةويش ليَنةبووردنةكةيانة، و دواتريش ئةو مؤركةيانة كةنةياري ديموكراسية. ئةطةرضي ئةمانة بةناوي طةلةوة قسة دةكةن، و هةولَدةدةن ئامانجةكانيان بةئامرازة ديموكراسييةكان بهيَننةدي، خؤيان بةئايدؤلؤذياكةيانةوة و بةرِيَكخراوةكانيانةوة كؤمةلَيَك طروثي سياسيي دةستةلاَتخوازن، و دةكرص ديكتاتؤريش بن. ئةمانة لةنطةرة بنضينةييةكاني سياسةتي ديموكراسي رةتدةكةنةوة بة (ليَبوردن، و مافة تاكة كةسيةكانيشةوة) باس لةبووني مةرجةعيةتيَك دةكةن كة لةطةلةوة هةلَنةهيَنجراوة. بةلَكو لةو ئيرادةيةي خواوة هةلَهيَنجراوة كة لةكتيَبي ثيرؤزدا رةسةن بؤتةوة و رةطي داكوتاوة، و كةسانيَك ئةو مةرجةعيةت و ئيرادةية راظة دةكةن كة خؤيانيان كردوة بةسةركردة، هةر لةثياوانن، ثياوي ئاينيين، يان خةلَكاني ترن، ئةمانة هةموويان وةك بةشيَكي طرنطي ئايدؤلؤذياكةيان دذايةتيكردنيَكي شاردراوةيان بؤئةوانة هةية كة سةر بةئاينةكةيان نين. ئةوةي هةنديَكيش لةوة طرنطتربص ئةوةية ئةمانة دذايةتيي ئةو هاوئاينانةي خؤشيان دةكةن كة لةطةلَ ئاراستة تايبةتيةكةي ئةواندا نين.

هةموو ئةمان دلَخؤشن بةوةي حوكم بةسةر ئيَمةي (ئةوانيتري كافر) (نوسةر مةبةستي لةخؤي و ئانةكةيةتي كة فةلَةيةكي ئيَرلةنديية-و. ك-) دا بدةن كة هةتا هةتاية لةئةشكةنجةيةكي ئازاردةردا بذين. لةئاستي ئةو ريَطايةدا كة لةسةدةي بيستدا ناسنامةي ئاينيي هاوتةريبي تيَزي ئةتيني كردوة، بزوتنةوة ئسوولَيةكان لةبؤتةي ئايدؤلؤذياكانياندا را و بؤضووني رةطةزثةرستييان هةلَطرتووة، موسلَمان و فةلَةكان لةدذي (جولةكة)  و جولةكةش لةدذي (عةرةب)  و هندؤسةكانيش لةدذي (موسلَمانةكان) لةو كؤمةلَطايانةدا كة بانطةشةي (ئسوولَي) دةكةن جيَطةيةك بؤ ئةو كةسانة ناميَنيَتةوة كة دان بةو بؤضونانةدا نانيَن، بةلاَم ئةو جيَطةية ئةطةر هةبص تةمومذاويية و لةباشترين باريدا ملكةضانةية. بةلاَم فةرزكردني ئةو مومارةسةكؤمةلاَيةتيانةي كة ئوسوولَيةكان دةيانةوص بةسةر هةموو ئةو كةسانةدا كة لةو كؤمةلَطةيةدا طوزةران دةكةن بةكاريَكي رةوا دادةنرص. سةرباري ئةوةي كة زؤرجار بوني ليَبوردن ثيشان دةدةن و دةنويَنن، زؤرجار دذايةتي و دوذمنكاريي ئةو كةسانةي تيَداية كة لةخؤيان جياوان-وةك ركة بةرايةتيكردني ئسوولَيية فةلَةكان بؤ هاوولاَتيية عيلمانييةكانيان، يان هةلَمةتي كويَرانةي ئيسلامييةكان لةدذي طةندةلَيي رؤذئاوا و "ثلانةكاني" جولةكة و جاهيلييةتي جيهاني هاوضةرخ، يان هيَرشةكاني ئيَستةي هندؤسة ئسوولَيةكان بؤ سةر موسلَمانةكاني هند كة وةك ناثاك و كؤضةري ناشةرعي و داطيركةري ميَذوويي خاكي بةهارات و شتي تر سةيريان دةكةن، يان دذايةتيكردني جولةكة ئسوولَيةكان بؤ جولةكة عيلمانيةكان و فةلَة و عةرةب و خةلَكي تر. هةموو ئةم بزوتنةوانة هةلَمةتي طةورةي راطةياندن و ثرِو ثاطةندة لةدذي ثلان و كاري دوذمنكارانةي دوذمنةكانيان دةكةن، و خؤيان وةك قورباني ثيشاندةدةن. بةلاَم زؤربةي جار و لةهةموو ئةمانةدا تؤمةتباركردنيَكي زؤر لةئاراداية. بؤ نمونة ئيَستة جيهاني رؤذئاوايي فةلَةيي و ثؤست فةلَةيي زؤر قسة لةسةر رادةي دوذمنايةتيي (ئيسلام) دةكات، كةضؤن ئيسلام هةرِةشة لةرِؤذئاوا دةكات. بةلاَم ساكارترين ليَكؤلَينةوةي سةرةتايي لةميَذووي جيهان لةماوةي ئةم سص سةدةيةي رابوردودا ثيشانيدةدات كة ئةم شتة ثيَضةوانةكةي راستة. زؤر ناوضةي جيهانيش نمونةي ئةم باسةن. لةبؤسنيادا ئةوانة ئةرسةزؤركسة سربيةكان و كاسؤليكة كرواتةكان بون كة دةستيي بالاَيان لةذاراويكردني ثةيوةنديي نيَوان هؤزةكاندا هةبوة. بةلاَم ئيسلاميستةكانيش بةشي خؤيان بةرثرسيارييان دةكةويَتة ئةستؤ. طوتاري ئيسلاميستانةي دذي جولةكة زؤربةيجار طوتاريَكي رةطةزثةرستانةية. . موسلَمانةكان لةم دواييانةدا و لةوةلاَمدانةوةياندا بةرِؤماني (الاَيات الشيطانية) لةسةر مةسةلةي كفر زؤر رؤضون، بةلاَم ثيَموابي دةبو هةموو ئةوانةي طرنطي بةم مةسةلةية دةدةن، وردتر لةقورئان بكؤلَنةوة، ضونكة قورئان ثيَماندةلَي (مةسيح) كورِي خوا نةبوة و لةخاضيش نةدراوة، و لةناو مردوةكانةوة هةلَنةساوةتةوة هةموو ئةم وتانةش لةجيهاني فةلَةييدا بةتةقليدي بةشيَوةطةليَكي كفركردن دادةنريَن. لةهنديش لةتؤلَةي ئةو كارانةدا موسلَمانةكان دةرهةق بةهنديةكان كرديان شؤظيَنستة هندؤسةكان طوتاري نةبوراوي تايبةت بةخؤيانيان دارِشت. ئةوان دةلَيَن (مسولمان كي دو-هي شتان، ثاكستان ئؤر قةبرستان) واتة (موسلَمانةكان تةنها دوو شويَنيان هةية، يان ثاكستان، يان طؤرِستان) ئةم بانطةشةيةي دةركردني موسلَمانةكان بؤ ثاكستان طونجاوة لةطةلَ ئةو داوا شةرِخوازيةي هندؤسةكان كة دةلَيَن ثاكستان هةلَوةشيَتةوة و بلكيَنريَتةوة بةهندةوة. هةروةها ئةو خواستةي هندؤسةكان جةستة ديَنيَتة لةرزة كةدةلَي موسلَمانةكان تةواو ئازادن لةوةي لةدةولَةتةكةياندا بذين، بةو مةرجةي مؤركة كلتوريةكةي بةهارات (هند) ، واتة مؤركة ئاينيية هندؤسيةكةي، و سيستمة سياسيةكةي ثةسةند بكةن. هةر ئسوولَيةتيَك ئةويتر واتاوانبار دةكات كة دةمارطيرة،  و رةنطة بةتيرؤريش تاوانباري بكات: هةموو ئةوانةي تا ئيَستا و لةرابوردوودا و لةسةردةمة نويَكانيشدا نمونةي روونيان لةسةر ئةوة ثيَشكةشكردووة. راظةكردنة ئةلَتةرناتيظييةكان:

راظةكردني دةقي و راظةكردني مةرجدارئةطةر ئيَستة بتوانين بطةرِيَينةوة بؤ مةسةلةي راظةكردن، ئةوا لةناو زاراوة طشتيةكاندا دوو ليَك نزيككردنةوةي طونجاو هةن، ئةو دووانة من ناويان ليَدةنيَم ليَك نزيككردنةوةي دةقي و نزيككردنةوةي مةرجدار. مةبةستم لةدةقييةكان ئةو كةسانةية كة بةثيَي ثةيوةندييان بةدةقة ثيرؤزةكانةوة و بةثيَي ئةو بةهانة هيَنانةوة ئاينيانةي كة هةر بزوتنةوةيةك لةبزوتنةوة ئاينيةكان دةيكةن، دةرِواننة (ئسوولَيةت) . دةكرص نزيككردنةوةي لةمشيَوةية لةلاهوتدا ببينرص، بةلاَم لةو سيمينارانةي سؤسيؤلؤذياشدا دةردةكةون كة باس لةبير و باوةرِة ئاينيةكان و كاريطةريي يةكلاكةرةوةي ئةم بير و باوةرِانة لةسةر رةوشتي كؤمةلاَيةتي و سياسي دةكةن. (ماكس فيَيبةر) لةنيَوان تايبةتمةنداني تري بواري سؤسيؤلؤذيادا زؤر شتي هةبوة لةم بارةوة بيلَيَت. بةمشيَوةية ليَكؤلَينةوة لةم بزوتنةوانة لةرِيَطاي زاراوةكاني كاريطةريي بؤ نموونة (فيقهي ئيسلامي، يان كاريطةريي تيرِوانيني ئيسلاميانة بؤ جيهان، يان بؤ ئاكاري ثرؤتستانتي، يان تةقليدي جولةكة، يان هندؤسي) يةوة، ماناي واية دةبص ئةم ليَك نزيككردنةوةية لةبةرضاو بطيرص. لةم نزيككردنةوةيةدا ئسوولَيةت بةطةرِانةوةيةك دادةنرص، زيندوكردنةوةي شتيَكة كة بةفيعلي ئامادةية، لةطةلَ شيكردنةوةي ئةم طةرِانةوةيةدا سةر لةنوص طرنطي بةدةقة ثيرؤزةكان دةدريَتةوة، ئةمةش زؤرجار بةهؤي بوني ترسيَكةوة لةكةوتنةداوي طةندةلَييةوة، يان لةترسي نويَبوونةوة لةناو طروثي ئايني ثةيوةنديداردا، ئةم ليَك نزيككردنةوة دةقيةي ئسوولَيةت لةزؤر لايةوة لةطةلَ ليَك نزيككردنةوةي تةقليدي (يان-هةميشةيي) نةزعةي نةتةوةييدا تةريب دةبص:- لةهةردووكياندا واسةيري: هزر، باوةرِ، رابوردوو دةكرص كة ئةمانة لةبنضينةوة (ئيَستا) مان بؤ دةستنيشان دةكةن. بيَطومان ئا ئةمة راظةكردني خودي ئسوولَييةكانة كة هةمويان دةلَيَن طواية دةطةرِيَنةوة سةر راظةكردنيَكي (دروست)  و بؤ رابوردوويةكي (رةنطة ئاساري بص كة هةميشة لةوص لةشويَني خؤيدا ضاوةرِواني ئاشكرا كردن و دؤزينةوةية. هةروةها ئةمة دةطات بةوةي كة ئسوولَيةت هةر تةنها تايبةت نية بةجيهاني هاوضةرخةوة، بةلَكو سةرباري ئةو سةردةمة رابوردو ، و بير و باوةرِة مةرجةعييانةي كة ئسوولَييةكان زيندوي دةكةنةوة، لةدريَذايي ميَذووي ئاينة طةورةكاندا زؤر بزوتنةوةي طةرِانةوة بؤ دةقةكان دةركةوتون بؤ نمونة وةهابيةكان لةئيسلامدا، و ميتؤدييةكانيش لةفةلَةييدا دةركةوتون- ئةو نزيككردنةوة ئةلَتةرناتيظةي كة ناوم ليَناوة نزيككردنةوةي (مةرجدار) جةخت لةسةر مؤديَرني و مةرجداريي ئةم بزوتنةوانة دةكات. ئةم نزيككردنةوةية هةر لةسةرتاوة سةرنج دةخاتة سةر هؤكارة هاوضةرخةكاني سةرهةلَداني ئةم بزوتنةوانة، كة ئةطةرضي لةولاَتيَكةوة بؤ ولاَتيَكي تر و لةئاينيَكةوة بؤ ئاينيَكي تر بطؤرِيَن، ئةمانة هةر بةشيَكن لةسيماكاني جيهاني هاوضةرخ. بةمشيَوةية، و وةك كاردانةوةيةك بةرامبةر بةشكستةكاني دةولَةتي عيلمانيي مؤديَرنكاري كة تووشي طةندةلَي هاتوة و طةندةلَ بوة، و لاوازة لةضارةسةركردني طرفتة ئابووري و كؤمةلاَيةتيةكاندا، و زؤرجاريش ديكتاتؤريية (ئسوولَيةكان) لةزؤري ولاَتة نامييةكاندا دةردةكةون. ئةم شتة ضةند بؤ بةرةي رزطاريي نيشتمانييجةزائيري، يان بؤ حزبي كؤنطرةي هند راستة، ئةوةندةش بؤ ئيَراني شا رِاستة. هةر بةهةمان برِ ئةم بزوتنةوانة كاردانةوةن بةرامبةر بةضةند كيَشةيةكي زؤر راستةقينة كة رووبةرِووي ئةم ولاَتانة دةبنةوة. وةك كيَشةي بةمةدةنيكردني جةماوةر، بيَكاري و هةستكردن بةبةردةواميي بالاَدةستيي بيَطانة بةسةر ئةم كؤمةلَطايانةدا. ضونكة زؤري ئةم بزوتنةوانة لةولاَتانيَكدا دةردةكةون كة لةذيَر بالاَدةستيي بيَطانةدا نالاَندويانة، يان هيَشتا دةنالَيَنن. هةروةها رةنطة ضةند رةطةزيَكي خةلَكاني نةتةوةيي و نةياراني ئيمثرياليستيي لةشيَوةكاني جيهاني هاوضةرخ تيَدابص. ئةمانة ضارةسةري ساكار و روالَةت روون بؤ طرفتةكاني جيهاني هاوضةرخ ثيَشكةش دةكةن، هةر لةسةر ئةو تيَزةي ئةوان، تيَزةكاني تري مؤديَرنةي: دةولَةت-نةتةوة، دةزطاي دةولَةتيي نويَكةرةوة، و ئةو خواستة كؤمةلاَيةتي و ياساييانة دةردةكةون كة ئةم دةولَةتة بؤ هاولاَتياني خؤيي ثيَشنيار دةكات. لةهةنديَكي بارةكانيشدا ئسوولَيةت بةو تويَذة كؤمةلاَيةتييانةوة دةبةسترص كة طلَؤلَةيان لةليَذيية، لةهةنديَكي تردا بةو جةماوةرة شارييةوة كة تازة طةلاَلَة دةبن، يان لةبارةكةي ئةفغانستاني ثاش (1978) دا دةبةستريَتةوة بةو خةلَكة لاديَيانةوة كة لةبةر هةرِةشةدان و كاردانةوةيان بةرامبةر بةخواستة هةميشة روو لةزؤر بونةكةي دةولَةتي ناوةند طرتوة دةبص. لةئيسرائيليشدا ئةطةرضي هةنديَك خةلَك طومانيان لةوة هةية ثيَش دةركةوتني (فرياد رةسي ضاوةرِوانكراو) دةولَةتي جولةكة دروست ببص، ئسوولَيةتي ئةوص هةلَمةتيَكي تيداية بؤ دةستنيشان كردني ضةند سياسةتيَكي دياريكراو لة سياسةتةكاني ئةو دةولَةتة، و بؤ طةلاَلَةكردني مؤركي ئةو دانيشتوانة كؤضةرانةي ئةوص كة تازة ثيَكديَن. هةر ئةم مؤديَرنةية بةزمان و ئايدؤلؤذياي ئسوولَيةكانةوة دةردةكةوص. سةرباري بوني ئةو هةموو رابورد وخوازيي هيَما تةقليديانةي كة تيَيداية، دةكرص وةك شيَوةيةك لةشيَوةكاني ئايدؤلؤذياي هاوضةرخ سةيري زمان و سياسةتةكاني ئسوولَيةت بكرص، ئةو ئايدؤلؤذيانة كؤمةلَة بابةتيَكي تةقليدي يان كلاسيكي بؤ كؤمةلَة مةبةستيَكي هاوضةرخ بةكاردةهيَنص، كة مةبةستةكاني لةئايدؤلؤذيا هاوضةرخةكانةوة خواستوة و هةلَيبذاردون. ليَرةوةية من ئةم ليَك نزيككردنةوةيةم ناو ناوة نزيككردنةوةيةكي (مةرجدار) . ضونكة وةزيفة طشتيةكاني ئايدؤلؤذيا سياسيةكان كؤمةلَة ئايدؤلؤذيايةكي تا ئاستيَكي باش ناسراون:- بونيادناني ناسنامةية، "ئيَمة" كيَين؟ ض طةل، يان طروثيَكين؟، هةروةها لةهةمان ئاستي طرنطيدا ثرسي ئةوةي "ئيَمة" كص نين؟ ثيَشكةشكردني ميَذوويةكي شةرعرِيَذكراو كة سةروةريي زؤري ثالَةوانيَتي و كردةوةي جةور و ستةمي تيَدا بص، كؤمةلَة ئاكاريَكي بؤ خةبات و زؤرجاريش بؤ قوربانيدان تيَدابص، بةرنامةيةكيش بؤ مؤديَرنةكردن و وةرطرتني دةستةلاَت وةك دوا قؤناغيش دةبص نمونةيةكي بؤ بونيادناني كؤمةلَطةيةكي نوص تيَدابص، لةو كؤمةلَطةيةدا يةك دةزطا لةو ثرةنسيثانة هةبن كة شةرعيةتي (دةستةلاَت نةخواستن) بةسةر ئةو كةسانةدا بدات كة دةيانةوص تةحةداي سيستمي نوص بكةن. لةسةدةي رابوردو، و نزيكي ئةو سةدةيةدا زؤر باري ئةوةمان بيني –وةك ليبراليزم، فاشيزم، كؤمؤنيزم، بةدةمامكة جؤرا وجؤرةكانيانةوة. بةلاَم رةنطة شياوترين ليَك نزيككردنةوة، وةك ئةوةي ذمارةيةك نوسةر و لةنيَوانيشياندا (سامي زوبةيدة، و ئةرفةندي ئيبراهيميان) ئيشارةتيان ثيَداوة ليَك نزيككردنةوةي (تؤتاليتيَريانة) بيَت، ئةمة ئايدؤلؤذيايةكي فراوانة، سةروي ضينةكانة، (ضاكة-فضيلة) ي طةل و طةندةلَيي نةختينةيي و ئاكاريي ستةمكاران دةسةلميَنن. هةر لةهةمان ئاستي طرنطيية سةنتةرييةكةي تؤتاليتيَريانةدا شيَوةيةك لةشيَوةكاني ناسيؤناليستي و دذايةتيكردني بيَطانة هةن بةرِيَطاي جياواز دةستنيشان كراون، و ثةيوةندييةكيان بةتيؤرةكاني ثلانطيَرِييةوة هةية. كؤمةلَطةي عيلمانيي نوص، بةتايبةتيش ئايدؤلؤذيا ثيَكهيَنةرة (ليبرالَيةكةي) دةكةويَتة بةر رةخنةي تايبةتي. هةموو ئةمة و ثتريش لةئايدؤلؤذيا ئسوولَييةكاندا دةدؤزريَتةوة. نموونةكاني ئةم ئايدؤلؤذيايانة بةتايبةتيش لةشيَوازة ئيسلامي و هيندؤسيةكةياندا لةثيَناوي دةست بةسةردا طرتني دةستةلاَتي سياسي و دةست ثيَوةطرتنيدا بةرنامةي سازداني كؤمةكي سياسي ثيَكديَنن. لةباري جولةكة و فةلَةشدا كةمتر ثص لةسةر مةسةلةي بالاَدةستيي بيَطانة دادةطيرص، و ئةمان ثتر جةخت لةسةر ثيَويستيي قةلاَضؤكردني خةلَكة عيلمانيية مةترسيدار و طةندةلَي ناو كؤمةلَطاكاني خؤيان دةكةن. بةلاَم لةم دوو ئاراستةيةدا رةطةزيَكي نةتةوةيي زؤر بةهيَزيش هةية:- بزوتنةوة فةلَةيي و جولةكةكان بةنيشتمانيترين و سةرسةختترين رةطةزي ناو كؤمةلَطاكانيان دادةنريَن، لايةنطراني ئةمانة، ئةوانةي كة دروستيي ئايني بةكاردةهيَنن لةتوندترين خوازيارةكاني زالَبوني نةتةوةيي، و بةكارهيَناني هيَز، و تيَكشكاندني دوذمنةكانيانن. ئةوةش هةر لةخؤرِا نةبوو، كة زؤري ئةو نوسةرة ئةمريكيانةي كة لةسةروةختي شةرِي سارددا بيريان لةرووبةرِوو بوونةوةي ئةتؤمي دةكردةوةو ثةنايان بردةوة بؤ بيرؤكةي (هةرمةجدؤن) كة لةلايةن ئاينةوة هاندراوة.

بيرؤكةيةكي نوص، يان تيَزيَكي نوص نية هيَندةي طةل و نةتةوة كاريطةر بص. ئةو شتةي كة لةرِوالَةتدا تةماهييةكي ئايينية، خؤي لةزؤر باردا تةماهييةكي ئةتنيية، بةبيرؤكة و ثةرستياري، و بةرط و ناسنامةوة سازدانيَكة بؤ ئاين لةتيَزيَكي ململانةي نةتةوةييدا. ئةمة ضةند بؤ هندؤسةكاني هند راستة، ئةوةندةش بؤ موسلَمانةكاني فةلةستين و بؤسنيا راستة. بةلاَم تيَزة نةتةوةييةكة، ئاينيةكة دياردةكات و سازة دةدات، نةك بةثيَضةوانةوة… لةرِاستيدا ئةوةي لةبيستةكان و ثاشتريشدا لةطةلَ دامةزراندني حزبي (راشتريا ساوايامسيَظاك سانط (Rss. Rashtriya Sawayamsevak Sangh) دا بينيمان بةرنامةرِيَذكردنيَكة لةسةر بنةماي بيرؤكة ئةوروثييةكاني بواري ناسيؤناليستي ، بةرنامةيان لةثيَناوي بونيادناني طةليَكي هندؤسيدا دارِشتوة كة رةطةز و كلتوري ئاري بن و رةضةلَةكيان سةنسكريتي بيَت و بةهارات لةطةندةلَيي ضاخةكان ثاك بكةنةوة. باري ئيَرانلةم خالَةدا حةزدةكةم لةطفتوطؤكردني بةراوردكردني طشتيي ئسوولَيةتةكان دةربضم، بؤ ئةوةي ووردتر سةيري باري ئيَران بكةم. كة ديارترين باري بزوتنةوةي ئسوولَيية، ئةو ولاَتةي كة لةسالَي (1979) وة بزوتنةوةيةكي ئسوولَي جلَةوي فةرمانرِةوايي طرتؤتةدةست ، هودنةكردنيش نازانص. من ثيَش شؤرِش و ثاش شؤرِشيش لةئيَران بوم، زؤري سةركردةكانيم بيني. ئةو كاتة لةناو شةقامةكاني تاراندا بوم و بينيم هةزاران كةس دةرِؤيشتن و هاواريان دةكرد (مةرط بةر ليبراليزم-واتة مردن بؤ ليبراليزم) . ديمةنةكة جوان نةبوو، ضونكة لةناو ئةو شتانةدا كة ئةوان هاواريان لةدذ دةكرد منيشي تيَدا بووم.

ثيَويست ناكات لةكايةي ئةو تةقليدةوة كة لةفةرِةنساي سالَي (1789) ةوة دةستي ثيَكردوة، و بةبةراورد لةطةلَ شؤرِشةكاني تردا دريَذة بةباسي رةسةنايةتيي ئةم شؤرِشة بدةين، ضونكة ئةوةي ئيَران هةر شؤرِشيَك نةبوة كة سةركردايةتييَكي ئايني دروستي كردبص، و هةر بانطةشة بؤ طةرِانةوة بؤ شيَوةيةكي فةرمانرِةوايي بكات كة لةسةدةي حةوتةمدا كاري ثيَكراوة. بةلَكو لةزؤر لاوة واهاتؤتة ثيَشضاو، كة هةموو ئةو طريمانانة رةتدةكاتةوة كة لةثاش (1789) ةوة ثيَطةي دةستثيَكردني شؤرِشةكان بوون. ئةو شؤرِشة هةموو بةرةو ثيَشضوونيَكي ماديي رةتكردؤتةوة. خومةيني جاريَك وتويةتي (ئابوري كاري كةرانة) .

بةلاَم ئةطةر سةرنج بدةين مةسةلةكان تةواو بةمشيَوةية نين، ضونكة هؤكارةكاني شؤرِشي ئيَراني زؤر شتي تيَداية، برِيَكي مؤركي عيلمانيانةي هةية و بطرة برِيَكيش ماترياليستيانةية، و هةمووشيان بونةتة هؤي شكستي رذيَمي شا: لةو هؤيانةدا، تةقينةوةي رةوشي شارةكان، بيَزارييةكي طشتي و طةندةلَييةكي بلاَو، هةلاَيسانيَكي سةخت، ملنةداني رذيَمةكة بةليَبوردن بةشيَوة شةرعييةكاني بيَزاريي سياسي، سةركوتكردني ثيَشرِةوتي هيَزة عيلمانية جةماوةرييةكان بةنةتةوةيي و كؤمؤنيستةكانةوة كة لةدةيةي دووةمي ثاش جةنطي جيهانيي دووةمةوة ثيَشةنطي طؤرِةثاني سياسيي ئيَران بووة، و سةركةوتني خومةيني لةرِيَبةرايةتيكردن و ريَكخستني بزوتنةوةيةكي سياسيي جةماوةريي كؤبؤوة لةدةوري كؤمةلَة ئامانجيَكي ساكار و خاوةن جةماوةريي فراوان –وةك روخاندني شا، و كؤتاييهيَنان بةنفوزي رؤذئاوايي و بةتايبةتيش ئةمريكي لةولاَتةكةدا. سةرباري هةموو ئةو شتانةش كة واثيشاندةدن ئيَران بؤ رابوردووطةرِانةوةيةكي بةخؤوة بينيوة، و شؤرِشةكةشي شؤرِشيَكي تةقليدي بوة، ئةو شؤرِشة لةهةندص روويةوة شؤرِشيَكي مؤديَرن بوة، و بةلَكة رةنطة مؤديَرنترين شؤرِشي ناو هةر ولاَتيَك بوبص. ضونكة ئةوة شؤرِشيَكة نةك هةر لةناوةندي جوتياراندا دروست بوة، بةلَكو لةناو هةذاراني شارةكان و ضينة ناوةندييةكانيشدا بوة و، هةر ئةوة نةبوة ئامانجةكاني لةثلةيةكي سةرةكيدا بةتوند و تيذي هيَنابيَتةدي بةلَكو ئامرازي سياسيانةشي بةكارهيَناوة وةك نارِةزاييدةربرِيني جةماوةري و مانطرتني سياسيي طشتي، دووفاقيي سةير لةشؤرِشي ئيَرانيدا ئةوةية لةيةك كاتدا تةقليدي ترين و مؤديَرنتريني نيَوان شؤرِشة كؤمةلاَيةتيةكانة، ئةم سيستمة مادي و مؤديَرنةي لةئايدؤلؤذياي خودي رذيَمةكةشدا ئامادةيي هةية. ئةطةر مرؤظ برِوانيَتة زمان و سياسةتةكةي خومةيني هةمووي وةك شتي ئاشنا و ئاسايي ديارة، بةتايبةتيش لةرِؤشنايي بزوتنةوة تؤتاليتارييةكاني جيهاني سيَيةمي ثاش شةرِدا. ئةوةتا طروثة سةرةكييةكاني ضةمكةكاني خومةينيي لةسةر (موستةزعةفين)  و (موستةكبةرين) هةروةك دووانةي (طةل/ دةستةبذيَر) ةكاني لاي تؤتاليتيَرييةكاني تر واية. كؤمةلَيَك زاراوةي تؤتاليتيَريش هةن كة بؤ دذايةتيكردني دةستةبذيَران بةكةلَك ديَن، لةلاي خومةينييش دووبارة دةبنةوة، وةك طةندةلَي، كريَطرتةيي بيَطانة، سووكبون، مشةخؤري، دروشمة سياسية سةرةكييةكاني لاي خومةينيش وةك –كؤماري ئيسلامي، شؤرِش، سةربةخؤيي، ئابوريي خؤذيَن، هةر هةمان ئامانجة ئاشناكاني بزوتنةوة نةتةوةييةكاني ولاَتاني تازة ثيَطةيشتوون.

ئةو كارةي خومةينيي كة ئيمثرياليزمي ناو ناوة (ئيستيكباري جيهانيي) ناوليَنانيَكة دةكرص يةكسةر لةهةموو جيهاندا بناسريَتةوة، و ئةمةش وةسفيَكي خراث نية لةم بوارةدا. ئةمجا كةوتة ئيدانة كردني دوذمناني و وا وةسفي دةكردن ئةوانة (ليبرالَياني) سةر بة (كؤمؤنستانن) . دةكرص وا دابنرص كة ئةم (خوازة) يانة ملكةضي تيَرِوانين و ديدطايةكي لاهوتيي سةر بة جيهانيَكي ترن، بةلاَم لةرِاستيدا ئةو شتانةي كة خومةيني لةثاش دةستةلاَت طرتنةدةست وتووني و كردووني، ئةطةر طوزارة لةشتيَك بكةن ئةوة لةرِاستيدا طوزارة لةطرنطي و ثيَشةنطيي (سياسةتي رياليستي Real Politic) دةكةن.

بةمشيَوةية ئةو خومةينييةي كة بةئيدانةكردني نيشتمان و ناسنامةي ئيَراني دةستي ثيَكرد، كة لةسالَي (1980) دا داطيركارييةكةي عيَراق دةستي ثيَكرد، ئةويش كةوتة ئةوةي ئيَران و ضةمكي " نيشتماني دايكي " زيندوكردةوة. ئةوةي زؤر طرنط بيَت بؤ سةرنجليَدان ئةوةبوو كة لةدوا مانطةكاني تةمةنيدا ثرةنسيثيَكي نويَي لةثرةنسيثةكاني رةوشتي سياسي ثيَشنياركرد، ئةو ثرةنسيثة لةسةر ثيَشةنطيي (بةرذةوةندي) رادةوةستص. بةثيَي ئةم ثرةنسيثة ئةوةي طرنط بيَت بةرذوةنديي طةل و دةولَةتة، نةك فةرزة فؤرِمييةكاني ئاين. لةكاتي بووني ناكؤكي نيَوان هةردووكيشياندا بةرذوةنديةكاني دةولَةت سةردةكةوتن بةسةر ئةركة ئاينية بنضينيةييةكاني وةك (نويَذيشدا) . ئيتر ناكرص تيَزيَكي روونتر لةم تيَزة هةبص و ثيَشكةش بكرص لةسةر بووني ثرةنسيثي عيلمانيانةي (بةهانةي بوون) . وةلاَم و ثرسيارئةم طفتوطؤية هةولَيداوة (تا ئيَستا) بلاَوبوونةوةي ئسوولَيةت شيبكاتةوة، و هةندص هؤكار و سيفةتي هاوبةشي ئةم دياردةية ثيَشنيار بكات.  و هةلَةدةبص طةر زيادةرِةوي لةطرنطيي ئةم بزوتنةوانةدا بكةين، زؤربةي ولاَتة موسلَمانةكان لةبةر مةترسيي هةميشةيي ثةلاماري ئسوولَيةكاندا نين، و شةثؤلي ئسوولَيةتي فةلَةييش ميَذووييةكي ثضرِثضرِي هةبوة، لةولاَتة يةكطرتوةكاني ئةمريكادا و لةماوةي نيَوان دوو جةنطةكةدا ئةو ئسوولَيية سةبارةت بةكيَشةيةكي طةورة شكستي ثيَهيَنرا، ئةويش كيَشةي ياساغ كردني (مةي) بوو. كاريطةريي راستةقينةي ئةو شتةي كة ثيَيدةوترص (زؤرينةي ئاكاري-الَغلبية الَخلاقية) لة ولاَتة يةكطرتووةكاندا و لةهةشتاكاندا كةمتر بوو لةوةي كة زؤر كةس ليَيدةترسان. ئةمةش لةبةر ضةند هؤيةك، لةنيَواني ئةو هؤيانةدا ئةوةبوو سةركردة سياسية هةلَبذيَردراوةكةيان، كابراي هةشتا سالَة، ئةوةي كة دووجار ذني هيَنا بوو، سةرداني كلَيَساش ناكات (رؤنالَد ريَطان) لةسنووري بةرذةوةنديي (هةلَبذاردنةكة) بةولاوة هيض طرنطييةكي بةكيَشةكاني نةدا، ئةمجا كةوتة ئةوةي ئاشتي لةطةلَ شورةويي دوذمني فةلَةييدا بكات. لةئةوروثاي رؤذهةلاَتيشدا ئةو بزوتنةوةي نارِةزايي دةربرِينة كة زؤر لةذيَر كاريطةريي ئايندا بو، (سةنديكاي هاريكاري) ئةطةرضي بةثيَي ئةو ثيَوةرانةش ليَرةدا دياريكراون بزوتنةوةيةكي ئسوولَي نةبو، ئةوةندة نةطةشت بةدةستةلاَت ، هةر هيَندة نةبص كة لةدةستياندايةوة و جاريَكي تر دايانةوة دةستي كؤمؤنستة بةرذةوةند ضيةكان، و هيَندةش كة بينيي ياسارِيَذييةكةي لةسةر (منالَبون) لةلايةن دانيشتوانةوة طويَي ثيَنادرص. بةلاَم لةوانةية هةنديَكي ئةمانة بزوتنةوة طةليَك بن كة بةثيَي قةيراني ئةو ولاَتانةي تياياندا دةردةكةون و بةثيَي ئيرادةي خؤيان، ماوةيةكي زؤر لةطةلَماندا بن.

لةئيَران و لةسوداندا جلَةوي دةستةلاَتداري بةدةست ئسوولَييةكانةوةية، لةجةزائيريشدا تةواو شياوة كة بضنة دةستةلاَتةو، دةكرص لةميسريش ئةوة بكةن. بةدلَنياييةوة دةكرص لةئيسرائيليشدا ئسوولَييةت كاريطةرييةكي دزيَو ثيادة بكات. لةكؤمةلَطا رؤذئاواييةكانيشدا، هيَشتا ئسوولَيةت بةهيَزترين ثايةكاني خؤيي لةناو ولاَتة يةكطرتووةكاندا ماوةتةوة. ئةوةتا دةلَي لةوص و لةقةوالَة ئينجيليية (ثرؤتستانتيةكةيدا) لايةنطريي نزيكةي ضل مليؤن كةسي هةية: خؤ لةوانةش نية وابةزوويي بطات بةدةستةلاَت، بةلاَم طرفتاري و ماندويي زؤر دروستدةكات، هةولَدةدات ياسا لةسةر ئةوة دارِيَذيَت كة ضي شياوة ذن بيكات و ضي نةشياوة، و لةسةر ضةند (تاكة تاكة) كيَشةيةكي تري ثةيوةنديدار.

لةئةوروثاشدا تا ئيَستا بزوتنةوة راسترِةو، و ضةثرِةوة راديكالَةكان كؤمةلَة بزوتنةوةيةكي عيلماني، و بطرة نةياري فةلَةييش بوون. بةلاَم كةم كةس هةن بتوانن ثيَشبيني ئةوة بكةن لةسالاَني داهاتوودا رةوتي ثيَشظةضوني رووداوةكاني رؤذهةلاَتي ناوةرِاست ض ئاراستيةك دةطرن. ليَرةشدا ديَيينة سةرباسي وةلاَمدانةوة بةم بزوتنةوانة لةسةر هةردوو ئاستي سياسي و فةلسةفي:

لةسةر ئاستي سياسي ناكرص ئةو مةترسيانة فةرامؤش بكريَن كة ئةم بزوتنةوانة بؤ سةر هاولاَتياني ئةو ولاَتانة دروستي دةكةن كة تيَيدا دةذين، و لةو ولاَتانةشةوة بؤ جيهاني دروست دةكةن، ضونكة ئةوةتا شؤرِشي ئيَران، و هةلَكشاني ئسوولَيةت لةشويَناني تردا طيانكيَشاني خةلَكي زؤري ليَكةوتؤتةوة و هةروةك ئةوانيش سةركةوتني بةرةي فريادرِةسي ئيسلاميي جةزائيريش لةئاستيَكي فراوانتردا هةمان شتي ليَدةكةويَـتةوة. بؤية ثيَويستة بةلاي كةمةوة لةسةر بنةماي سص ثرةنسيث وةلاَميَكي سياسيانةي بؤ طةلاَلَة بكرص، يةكةم، ثيَويستة لةسةرمان سةرضاوةكان و رةوايي نارِةزايي ئةم بزوتنةوانة دياري بكةين، ئةو كيَشة كؤمةلاَيةتي و ئابوري و سياسيانة ضارةسةربكةين كة لةكاردانةوةياندا ئةم بزوتنةوانة دروستبون. ناشكرص لةجةزائيردا بةضارةسةريَك بطةين بةبص طؤرِيني ئابوري بةو شيَوةيةي هةلي كاركردن دابين بكات، و بةبص ريفؤرِمكردني ئةو دةولَةتة طةندةلَةي كة هةر طةندةلَتر دةبص. ثيَويستة هيَندةي طرنطيي ئةو هةست بةوة بكةين كة كؤمةلَيَك رةوش وتيَزي توندرِةويي نةتةوةيي و ئايني لةناو خةلَكدا تاو دةدات. لةباري جيهاني ئيسلاميدا طوص ثيَنةداني رؤذئاوا بةهةردوو كيَشةي فةلةستين و بؤسنيا دذايةتييةكي ئاينيانةي بؤ ئيمثرياليزم تاوداوة. هةلَكشاني ئسوولَيةت لةزؤر باردا لة (غةززة، بيَت يان لةبؤسنيا، يان لةنيَوان كؤلؤنيية ئيسلامييةكاني ئةوروثاي رؤذ ئاوادا) لةوةلاَمي ئةو ستةمانةدا دةبص كة ئةم طروثانة هةستي ثيَدةكةن، و وةلاَمدانةوةي كورتهيَنةري هيَزة عيلمانيةكان لةرِوي ئةواندا، ض لةولاَتي ثةيوةنديدارةوةبص، يان لةسةر ئاستي نيَودةولَةتي. رةطةزثةرستان و هاوار بةدةمان قسة و باسي زؤر لةسةر بوني (تابووري ثيَنج) دةكةن. ثيَويستة يةكةم شت سةيري ئةوة بكةين كة ضؤن و بؤضي خةلَكيَك هاندراون و بانط كراون بيَنة ئةوروثا و كاري تيَدا بكةن، و رووي تيَدةكةن، هةروةها لةبةرامبةر ئةو طرفتانةدا كة ثيَيانةوة طرفتار بون بتوانين توندتر لةرِووي ئاين و خةباتةوة ناسنامةكةيان دياري بكةين. ضونكة طرفتي (ئيسلام) لةئةوروثاي رؤذئاوادا بةثلةي يةكةم هةمان طرفتي هاوشاناني خؤيانة لةهاولاَتية فةلَةكاني ئةوص، و طرفتي حكومةتةكانة، نةك طرفتي هةرِةشةيةكي ئيسلامي بؤ كؤمةلَطةيةكي طةورةتر، ضونكة لةئةوروثايةكي (250 مليؤنيدا) هةر نزيكةي شةش مليؤن موسلَمان هةية. طةورةترين تاوانةكاني سةدة

لةلايةن ئسوولَييةكانةوة ئةنجام نةدراوةدووةم شت ثيَويستة ئيَمة لةشيكردنةوة و تاوتويَكردنةكانماندا لةو ساكاركردنةوة و مؤركبةنديكردنة دووربكةوينةوة كة موسلَمانةكان يةكسان دةكةنةوة لةطةلَ ئيسلاميةكاندا، ضونكة ضؤن زؤربةي هندؤس و جولةكة  و فةلَةكان ئسوولَي نين، ئاواش زؤربةي موسلَمانةكان ئيسلامي نين. (ئيسلام) بةهيض مانايةكي راستةقينة، نةبةساربازي و نةبةئابووري هةرِةشةيةك نية بؤ (رؤذئاوا) . لةسةدةي هةظدةوة ولاَتة (ئيسلام) يةكان هيض هةرِةشةيةكي سةربازييان دروست نةكردوة. ئةطةر ئةمرِؤش تةحةدايةكي ئابوورييانة لةئارادابص، ئةوا ئةوةش لةرِؤذهةلاَتي دوورةوة ديَت نةك ناوةرِاست.

ئةوةي ئيَمة مةبةستمانة ئةوةية تاكة ئيسلاميَك و تاكة فةلَةييةك لةئارادانين، و ثيَويست ناكات ناوي (موسلَمان) يش بؤ ناساندني ئيتنييةك بةكار بهيَنرص، ضونكة ئةوةي زؤر جار لةناو مشتومرِي هاوضةرخدا ووندةبيَت جؤرا و جؤري و جياوازيي خودي ئةم ئاينانةية، ئيتر رةنطة ئةو ونبونة لةناو خويَندنةوة مومكينةكاني دةقة ثيرؤزةكانياندا بص، يان لةكلتور و ويَذة و مانا ئامادةكاني ناوياندا بص. ئةطةر لةشارستانيي ئيسلاميدا "بؤ نمونة" ئاراستةيةكي دؤطمايي، توندرِةو، ثةرِطير هةبص كة ئةوة لةئاينةكاني تريشدا هةية، ئةوا زؤر شتي ديكةي طومانكاري و ضيَذ بةخشي و كؤزمؤثؤليتي و شؤخي و مرؤييش لةو شارستانيةدا هةية. ضونكة كاربةدةستاني هةموو ئاينيَك لةطةلَ دوذمنة مؤركطرتووةكانياندا بؤ ئةو لةقاندني مةنطيية ثلان دةطيَرِن، هةروةك موجادةلةي دؤطماييةكاني جاران كة دةيانووت تاكة سؤشياليستيي "راستةقينة" سؤشياليستيةكةي (جؤزيف ستالين) ة، يان هي (ئةنوةر خواجة) ية، هةروةها ناكرص بةوة ريَطري لةبانطةشةي ئسوولَيةت بكرص، كة ئةمانة طوزارةكردني رةسةني كلتوري نةتةوةيين تا هةستيان ثيَنةكرص، تا سةرباري زانيني فرةرِةنطي و فرةذمارةيي كلتوريي نيَوانيان، ئةم فرةضةشنيية لةناو طروثةكاندا هةست ثيَنةكرص. بةدلَنياييةوة ئةوة زؤر روونة كة ثرؤذةي رؤشنطةريي مؤديَرنةيي بةو شيَوةيةي كة لةسةدةي بيستدا خةملَيَنراوة، ئامادةكردنيَكي كةمهيَن ئامادةكراوة و بطرة زؤر جاريش بةرايية. ضونكة ئيَمة لةطيَتييةكدا ناذين كة بةيةكثارضةيي شيَوةيةك بيَت لةثيَشكةوتن، يان طيَتييةك بيَت عيلماني، و ئازادبوبص لةئةنديَشةي وةهم. بانطةشةكاني ئاوةزيش ئةطةر لةرِيَطةي سةركوتيشةوة نةسةثيَنرابن، ئةوا زيادةرِةوي لةنيهادكردنياندا كراوة. كةوابص طةورةترين تاوانةكاني سةردةم ئسوولَيية ئاينييةكان ئةنجاميان نةداوة.

ئةوة تا خودي ئةو زاراوةيةش كة لةكرؤكي ئةم سيمينارةدا حةشاردراوة (عيلمانيةت) رةنطة ثيضداضوونةوةي ئةويش سودي هةبص:- ضونكة دارِشتنةكةي لةرِةضةلَةكدا دةطةرِيَتةوة بؤ ضلةكاني سةدةي نؤزدة و ئةو كاتةش وةك ئةلَتةرناتيظيَك بؤ مةرجةعيةتي ئايني دارِيَذراو، و لةكؤمةلَطة ديموكراسيةكاندا تا ئاستيَكي بص ئةنداز سةلميَنراوة. بةلاَم ئةم ضةمكة رؤشنطةرييانة وةك بنضينةيةك دةميَننةوة كة دةكرص بونياديان لةسةر بنرص، بةلَكو دةلَيَم ثيَويستة بونياديان لةسةر بنرص، بةلاَم هيَندةي ئةوةي كة بةثيَي ضةمكةكاني خؤمان لةديموكراسي و تاكرِةوي و مافةكان و ليَبوردندا راست و دروست بص. ثيَويستيشة ئامادةبين سةرلةنوص دةستنيشانيان بكةينةوة و ثشتيوانييان ليَبكةين. دةبا لةم رووةوة تةواو روون بين: ئسوولَييةكان لةهةموو ثؤل و جؤرةكانيان لةسوور بوونياندا بؤ طةيشتن بةئامانجةكانيان نازانن ئارام و خاوبوونةوة ضية، و ئامادةشن هةر كةس بيَـتة ريَطةيان نقةي ببرِن،  وهةنديَجاريش بيكوذن، و سةرباري ئةوةش هةموومان دةنيَرن بؤ دؤزةخ، ئيتر ئةو طةشتة ضةندي تيَدةضص با بضص. بؤية ثيَش بةسةر ضووني كات لةلاي ئةوانةي كة ئسوولَي نين ثيَويستة رةطةزيَك هةبص طةورةتربص لةرِةطةزةكاني رووني و سةختي وبطرة خةباتطيَرِييش. "نمونةي ئيسلامي"لة كويَي ململانةي شارستانييةكانداية؟

باتر محمد علي وردم

جيهاني عةرةبي بة دةولَةت و حكومةت و فةقص و ئامرازةكاني رِاطةياندنيةوة بيَدةنط بوون بةرامبةر بة ثةرةسةندني دياردةي ثةرِطيريي ئايني و ئسولَيةتي هزري و زيادةرِةوي كردن لة داخران و رِق ليَبوونةوةي ئةوي تري جياواز لة رِةطةز و ئاين و بيركردنةوة و ناثاكيكردن لةناو طؤرِةثانة كةلتوري و سياسييةكاندا. عةرةب و موسلَمانةكان زؤر دوودلَ بوون لة رِووبةرِووبونةوةي ئةم دياردةيةدا، كة رِووبةرِووبونةوةكةي ئةركيَكي ئايني و شارستانييانة بوو، و بةسادةيي هةولَياندا خؤيان لة زؤري حةرامكراوة ئايني و كؤمةلاَيةتييةكان نةدةن، بؤية هةر هيَندة بوو كة ئيتر رووداوةكةي (11ي سيَثتيَمبةر) رِوويدا، ئيَستة ثاش ئةوةي كة ناويَكي قيَزةون بؤ ئةم دياردةية داهيَنرا كة ناوي (تيرؤر) ةو طريَدراوة بة توندوتيذييةوة و ديمةني ئةو فرِؤكة مةدةنييانةي كة خؤيان دةكيَشن بة دوو تةلارةكةي سةنتةري بازرطانيدا، بةديدي زؤركةسي رؤذئاوايي و رؤذهةلاَتيشةوة بووة بة هاوماناي ئيسلام،ئيتر هةموو جيهان داواي ئةوةمان ليَدةكةن كة ثيَويستة سةرضاوةكاني ثةرِطيري قةلاَضؤ بكةين.

طومان لةوةدا نيية كة ئةو نسكؤيةكي شارستاني و كةلتوريي طةورةية بؤ جيهاني ئيسلامي و بيَدةنط بووني عةرةبيش بةرامبةري بةشداريي زؤري كردووة لةنيَربووني ئةو دياردةيةدا.

زؤري ولاَتة عةرةبي و ئيسلامييةكان تةنها لةرِيَطةي ضةند كاردانةوةيةكي ئاسايشي و سةربازييةوة نةبص كة بريتي بوون لة كوشتن و زيندانيكردني ئيسلامييةكان بة مامةلَةيةكي لؤذيكي و سيستماتيزةكراو مامةلَة لةطةلَ سةرضاوة هزري و ئابوورييةكاني ئةم ثةرِطيرييةدا نةكراوة. بةلَكو زؤري دةولَةتة ئيسلامييةكان ودامةزراوة كؤمةلاَيةتي و سياسييةكاني ئةو دةولَةتانةثشتطيريي بلاَوةكردني ئةولاوة موسلَمانانةيان كردووة بةناو رؤذئاوادا كة هةلَطري كؤمةلَة بيروباوةرِيَكي ثةرِطيرانة بوون و ئةمانة لةوص لةناو رِووبةرِووبونةوةيةكي شارستانيي قورس و واقعيَكي سياسيي ديموكراسي و كؤمةلاَيةتيي سكولاريستيدا ذياون. بؤية ئةوة هةروةكو طالَتةجارِي وابووة كة خةلَكانيَكي موسلَمان ببينين لةسةر كؤمةكي حكومةتةكاني ئةوروثا بذين، كةضي بيريان لةوةكردؤتةوة كة شانةطةليَك رِيَك بخةن بؤئةوةي شؤرِش لةدذي ئةو حكومةتةكافرانة بكةن و رذيَميَكي ئيسلامي لةجيَطةياندا دروست بكةن. رؤذئاواش زؤر بةتةنط رِاوةدووناني ئةم طروثانةوة نةبووة، لةبةرئةوةي ئةم طروثانة توندوتيذييةكي رِيَكخراويان لةدذي بةرذةوةنديية سةرةكييةكاني ئةوان ثيادة نةكردووة، هةروةها سيستمي ديموكراسيي رؤذئاواش تواناي تةفةهومكردني بووني ئةم طروثبةنديية و زؤر طروثبةنديي تري هاوشيَوةي هةلَطري بيروباوةرِي ثةرِطيرانةي نازيزميي و رِةطةزثةرستي و زايؤنيزمي و هيي تريشي هةبووة، تا (11 ي سيَثتيَمبةر) هات و هةموو شتةكان طؤرِان.

طرفتة طةورةكةي ئيَستة ئةوةية كة هةر ثيَداضوونةوةيةكي عةرةبي و ئيسلامييانة كة بؤ ئةو هؤ خؤييانة بكرص كة بوونةتةهؤي هيَنانةكايةي ئةم شةثؤلي توندوتيذي و رِق ليَبوونةوةية بةناوي ئيسلامةوة وا مامةلَةي لةطةلَدا دةكريَت كة ئةوة وةلاَمدانةوةيةكة بة فشارةكاني رؤذئاوا، ئةطةرضي ئةوة خؤي ثيَويستييةكي شارستاني و ئاينيية و نابص دةستي ليَهةلَطيرص. ضونكة لايةنطريي ئةمريكا بؤ ئيسرائيل و رِؤلَي زايؤنيزم و ئيَرةييبردني رؤذئاوايي_هةر ثيَناسةيةكيشي هةبيَت_ نابنة بةهانة بؤ سستي نواندني عةرةب لة وشككردنةوةي سةرضاوةكاني ثةرِطيريي ئايني و ثيَشكةشكردني نمونةيةكي شارستانيي وا كة تواناي بلاَوبوونةوةي هيَمنانةي بةناو جيهاندا هةبيَت و خةلَك بة بةهيَزيي هزرةكةي قايل بكات، نةك بة لولةي ضةك. ئةمة ئةركيَكة كة دةبوو لة سالاَنيَكي رابوردووي زؤر ثيَش ئيَستةدا ئةنجام بدرص.

ناكرص بة ثرؤسةي رِةخنة لةخؤطرتنة ثيَويستةكةي كةلتورة ئيسلاميية باوةكةي ئيَستة بووتريَت كة ئةوة وةلاَمدانةوةيةكة بة فشارةكاني رؤذئاواو رِيَطةي ليَبطيريَت و ئةو ئةركة بؤ ئيَمةي موسلَمانان بةجيَبهيَلَريَت، ضونكة ئةزمونة دريَذةكاني ئةم ناوضةية سةلماندوويانة كة ناكرص لةسةر ئةوة بةردةوام بين كة خؤمان هةلَبخةلَةتيَنين و طرفتةكانمان ببةستينةوة بة زايؤنيزم و لايةنطيريي رؤذئاواوة، ضونكة نةبووني ديموكراسي و ئازادييةكان و ثةرةثيَداني سياسي و ئابوري و مافةكاني مرؤظ و ونكردني رؤلَي زانست و ئاوةز و ليَبووردةيي و ئاسايشي كؤمةلاَيةتي دةستكردي ئيسرائيل نيين، بةلَطو دةستكردي سستي نواندن و طؤشةطيربووني ناو ئةو هزر و وةلاَمة ثيَشوةخت ئامادةكراوانةية كة تواني ئةوةيان نيية مامةلَة لةطةلَ سةردةمي نويَدا بكةن. ناكة ضارةسةر بؤ قةيرانةكةي جيهاني عةرةبي ديموكراسيية، كورتترين و رِوونترين رِيَطةي بةرةو ديموكراسييش لة جيهاني عةرةبيدا ، وةكو شيَوازي رؤذئاوايي بريتي نيية لة (سكولاريستي-عيلمانيةت) بةلَكو بريتيية لة ئيسلام، بةلاَم ئةو ئيسلامةش نا كة لةسةر رِيَطةكةي (بن لادن و ئةبوحةمزةي ميسري و بيرؤكةكاني ئيبين تةيميية و سةيد قوتبة) بةلَكو ئةو ئيسلامةي كة دةبيَتة ئةو ووزة ئاكاري و شارستانيةي لة رِيَزلةخؤطرتني مرؤظ و رؤلَي مرؤظيش لةذياندا بةشيَوةيةك بةرزدةكاتةوة كة لةطةلَ دةستهاتةكاني سةردةمةكةدا بطونجيَت.

شكستهيَناني سكولاريستي لة جيهاني عةرةبيدا دةطةرِيَتةوة بؤئةوةي كة ضةند نمونةيةكي شيَويَنراوي لي ثيادةكراوة، بةتايبةتيش لة عيراق و سوريا و تونسدا. ئةو سكولاريستيية هاوةلَ بووة لةطةلَ نائامادةطييةكي تةواوي طوزارةكردني ديموكراسيدا و ئيتر وةك دةم كليلدانيَكي نويَي ليَهاتووة و بووة بة جبةخانةيةك بؤ ثيَداهةلَخستني ئةو هةرةسة سياسي و ئاكارييةي كة لةثاش بةزينةكةي ( (1967) ) ةوة جيهاني عةرةبيي طرتةوة.

هةروةها ثةيرِةوكردنة خؤرسكةكةي موسلَمانان لة ئاين وادةكات كة سكزلاريستي بةئةستةم لةناو خاكي عةرةبيدا بضةسثيَت. ئةطةرضي لةرِؤذئاوادا سةركةوتنيَكي طةورةي بةدةستهيَناوة لةطواستنةوةي بةرةو مؤديَرنةدا، كة بالاَترين نمونةي هزريية مرؤظ تائيَستة دايهيَنابيَت.

ئيَستة لةثاش رِوداوةكاني (11ي سيَثتيَمبةر) ةوة طرنطييةكي زؤر بةئيسلام دةدريَت. لةطةلَ ئةوةشدا كة بةهؤي نةزانين و هانداني كةنالَةكاني رِاطةياندنةوة سوكايةتييةكي زؤر بة موسلَمانان دةكرص، بةلاَم ئارةزوويةكي راستةقينة بؤ تيَطةيشتني هةية. رؤذئاواش تةنها بريتي نيية لة (فؤكؤياما و هانتينطتؤن) بةلَكو هةزاران بيريار و نوسةري دادثةروةر هةن كة بةشيَوةيةكي رِاستةقينة لة ئيسلام تيَدةطةن و لةناو كةنالَةكاني راطةياندني رؤذئاواو تةنانةت عةرةبييةكانيشدا هةلي دةركةوتنيان بؤ نارِةخسيَت. بةلاَم طرفتةكة لةوةداية كة ئيَستة نمونة ئيسلامييةكاني ناو دةولَةتةكانمان ويَنةيةكي ئيجابيانة لةسةر ئيسلام ثيَشكةش ناكةن، ضونكة يان ثةرِطيرييةك دةكةن كة نةياربن بة هةرشتيَك كة ثيَضةوانةي رِيَبازةكةي خؤيان بيَت، يان ئةو فةقيَي سولَتانانةن كة بةهانة بؤ هةلَةكاني دةستةلاَتداران دروست دةكةن. ئةوةتا ئيَستة كؤمةلَة فةقيَيةكي ئةمريكي ثةيدادةبن كة بةهانة بؤ هةلَمةتةكةي ئةمريكا دةهيَننةوة.

ئةطةر بمانةويَت بة نمونةكةي (بن لادن و قاعيدة و جةماعة ئيسلاميية و ئةبوسةيياف) ، يان نمونةي فةقيَي سولَتانةكانةوة بضينة ناو ململانةي شارستانييةكانةوة ، ئةوا شةرِةكةمان بةتةواوي دؤرِاوة.

لةبةرئةوة ثيَداضوونةوةي كةلتوري ئيسلامي و طةمارؤداني ثةرِطيري ئةركيَكي سةرشاني هةمومانة بةرامبةر بة ئاينةكةمان بةبص ئةوةي دوذمنةكانمان داواو بؤضوونةكاني خؤيانمان بةسةردابسةثيَنن. دةبص بيريارةكاني شارستانيية ئيسلاميية رِاستةقينةكة بكةونة جوولَة بؤ روونكردنةوةي ئةو ويَنة شارستانييةي ئيسلام كة دةكرص جيَطةي هةمواني تيَداببيَتةوة، نةك دذايةتيي هةموان بكات.

----------------

سةرضاوة / رؤذنامةي (الزمان)

لةسةر مالَثةرِي هةمان رؤذنامة لةسةر ئينتةرنيَت /بةرواري رؤذي (1/1/2002)